Kalit soʻzlar: drama, obraz, monolog, dialog, xarakter.
Annotation. The article is about the genre of drama. The author's views and
comments on the genre of drama are reflected. ErkinAzamov's drama "Lonely Boat" is taken
as an object. This image is about the image and interpretation.The character and feelings of
the protagonists in the drama are analyzed. The image of the protagonist Aral Bobo is
described. Concepts related to the characteristics of the drama are revealed.
Keywords: drama, image, monologue, dialogue, character.
Adabiyot inson ijtimoiy va intim hayotining eng yaxshi va goʻzal tasvir
etuvchisidir. Dramaturgiya, xususan, drama jamiyat va shaxs munosabatlariga
eng jadal javob qaytaruvchi janr. Nasrning asosida voqea, lirik asarlarning asosini
his-tuygʻu tashkil qiladi. Drama esa har ikkisini ham oʻzida mujassam etishi
kerakki, oʻquvchi bir vaqtning oʻzida ham his etsin, ham fikrlasin, ham voqealarga
guvoh boʻlsin. Drama ana shunday jonli boʻlishi lozim. Zero, bu koʻproq
ta’sirlantira oladigan, yorqin tasavvuruygʻotaolad, ta’sirvatasavvurdoirasi keng
boʻlgan janrdir.
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
310
Drama adabiyotning boshqa turlaridan syujetliligi, harakatlarning
ziddiyatga asoslanishi, personajlar munosabatlarining oʻzaro soʻzlashuvga
asoslanganligi, bayonning yoʻqligi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy muammolarni aks
ettiruvchi dramatik ziddiyatlar qahramonlarning hatti-harakatlarida, avvalo,
dialog va monologlarda ifodalanadi.
Oʻzbekdramatugiyas itarixida mustaqillik davrialohida bosqich sanaladi.
Bu davr oʻzbek dramalarida oʻzbekona tumushningeng muhim qirralariga, milliy
qadriyatlar vaurf-odatlar talqiiga aloha dadiqqat qaratiladi. Mustaqil
mamlakatlrning harbirongli odami oʻzligini oʻzoʻtmishini, dunyoilm-fani
madaniyati, adabiyoti va san’atiga beqiyoshissa qoʻshgan ajdodlariningukanmu
tafakkir
shxslr
boʻlganini
juda
terananglashilozim.
Insonga
milliyoʻzliknianglatishda dramatic asarlar soʻzsan’atining boshqajanrlariga
qaraganda kuchliroqta’si roʻtkazadi. Sahnadagi qahramonlarning soʻzlaridan
ta’sirlanadi. Harqanday badiiyasarda insonlarning ma’naviy kamoloti
yokitubanlashuvining obrazli tasviri muhimsanaladi. Jumladan, mustaqillik davri
oʻzbek dramalaridaham zamon kishilariyokitarixiy shaxslarning odilligi,
haqgoʻyligi, xolisligi, olimligi, sadoqati, mardligihamishashu insoniy
fazilatlarningzidi boʻlgan axloqiy-ma’naviy tushunchalar bilanyonma-yon
muhokama qilinadi. Tabiiyki, bunday murakkabva ziddiyatli hayotgirdobiga
tushgan qahramonlar orasidanhar doimyuksakinsoniy kamolot darajasiga
koʻtarilgan chin ma’nodagi yuragibutun shaxslar gʻolib boʻlishadi.
Oʻzbekdramaturgiyasiasoschilariningboshida Behbudiy, Hamza, A.Qodiriy
turadilar. Behbudiyning “Padarkush”, A. Qodiriyning “Baxtsiz kuyov”, Hamzaning
“Zaharli hayot” asarlari oʻzbek adabiyotining ilk namunalaridir. A. Avloniy, Fitrat,
Choʻlpon, U. Nosir, Gʻ. Gʻulom, A. Qahhor, H. Gʻulom, Shayxzoda, Sh. Boshbekov, O.
Yoqubov, A.Suyun, Ibrohim Rahim, Izzat Sulton, Oʻlmas Umarbekov, Omon
Matjon, Omon Muxtor, Qoʻchqor Norqobil, Said Ahmad, Shuhrat Rizayev, Uchqun
Nazarov, E. A’zam, U.Azimlar ijodida dramatik asarlar mavjud.
Bugungi kunda dramaturgiya sohasi adabiyotning dolzarb va biroz
muhokamali mavzusi boʻlsa-da, bu janrda ham yaxshi asarlar yaratilmoqda. Erkin
311
a’zamovning “Tanho qayiq” deb nomlangan dramasini misol qilib keltirish
mumkin. Davrimizning ogʻriqli muammolaridan biri boʻlmish Orol mavzusi asar
markaziga olingan. Hajman kichik, ikki qismli, jami toʻqqizta obraz qatnashgan
ushbu sahna asarida nafaqat davrimiz ekologik muammosi, balki katta bir
ma’naviyatga dahldor masalalar qalamga olingan. Bir vaqtlar qayiq va kemalarga
bagʻrini bergan orolning qurib bitishi, butun hayoti va borligʻini orol bilan
bogʻlagan qayiqsoz usta Orol boboning iztirob va armonlari, cholning butun
umrlik armonini lahzalik boʻlsa-da, ushalishini xohlab tadbir oʻylab topgan
shogirdlari-yu, qalbi pok keksa qayiqsozni telbaga chiqargan, insoniylikdan ancha
yiroqlab ketgan farzandlarining tuban qilmishlari aks ettirilgan ushbu dramada
yana boshqa bir ramziy ma’no borki, Bosh qahramon Orol bobo umrining oxirgi
daqiqalarigacha orolga suv qachondir qaytishiga, qachondir dengiz yana toʻlib
kelishiga va u yasagan qayiqlar butun orol boʻylab yana suzib yurishiga ishonib
yashaydi. Qayiqlar yasashdan, bu ishni ovulning uch-toʻrtta boʻz bolalari boʻlmish
shogirdlariga oʻrgatishdan charchamaydi. Boshqalar, hatto farzandlari ham
telbaga chiqargan bu sodda va halol, tanti va begʻubor chol, uning intiq orzusi
boʻlmish orol obrazi bugungi kunda yoʻqolib borayotgan va odamlar orasida
ancha tanqisga aylanayotgan insoniylik fazilatlari, odamgarchilik sifatlari ramzi
hamdir. Cholning orzularini xomhayol, hatti- harakatlarini telbanamo vasvasa
deb baholagan farzandalari va atrofidagi tashqaridan tuppa-tuzuk odam boʻlsa-
da, ichi boʻm-boʻsh va zanglagan togʻora kabi kimsalar, masalan, shogirdlaridan
Ametning otasi Oʻtagan maxsum ( Orol bobo tili bilan aytganda, har yili hajga
borib yana gunoh qilaveradigan) xarakteri va bosh qahramon oʻrtasidagi konflikt,
bu orqali esa jamiyatdagi nuqsonlar qahramonlar oʻrtasidagi dialoglar orqali
ochib berilgan.
Butun umrini orol bian bogʻlagan, uning qachonlardir yana toʻlib va
mavjlanib oqishiga umid qilgan keksa qayiqsoz Orol bobo hayotining soʻngi
damlaridagi ogʻriqli kunlari, armonli oʻylari oʻquvchini ham ta’sirlantiradi, ogʻir
xayollaga toldiradi. Ayniqsa, mana shu mas’um va nuroniy, sodda va tanti
cholning qalbidagi kechinmalari-yu, orzu-armonlari bilan bogʻliq xayollarini
312
telbalikka yoʻygan, uni ruhiy xastaga chiqargan, aslida, oʻzida ulkan ma’naviy
nuqson boʻlgan, oʻz otalariga farzandlik burchi uchun emas, faqat oʻz obroʻsini
saqlab qolish uchungina, xoʻjakoʻrsin uchun gʻamxoʻrlik qilmoqchi boʻlgan
bolalari: Gulxadicha va Qalimbet obrazlari bilan ham jamiyatdagi ba’zi kishilarga
koʻzgu tutgan yozuvchi.
Asrdagi orol boboning shogirdlari-mahalladagi oʻspirin bolalar:
Genjamurod, Amet, Jumaboy orol cholni –oʻz ustozlarini samimiy yaxshi
koʻrishadi. Uning dardlarini tushunishadi. Cholni bir marta boʻlsa-da orzusini
ushaltirishga harakat qilishadi. Hiyla oʻylab topishadi. Qizi olib ketgan ruhiy
xastaliklar shifoxonasidan qochib kelgan chol ertasi kuni sahar paytida orolning
“toʻlib oqqani”ni koʻradi va bu quvonchni yuragi koʻtarolmaydi. Oʻlimi oldidan
shogirdlariga vasiyat qilib“ Bu dunyodan sizlarning baringizdan rozi boʻlib
ketyapman, qaroqlarim, yigʻlamanglar… sizlar bor ekansiz bobongiz oʻlmaydi,
sizlar bor ekansiz Orol oʻlmaydi, orolimiz tirik… To abad bor boʻlgay, omin..”deya
duo qiladi.
Asarda Orol va Orol bobo hamda uning nabira shogirdlari boʻlmish
begʻubor oʻsmirlar ramziy ma’no ham tashimoqda, bizningcha. Orol bu insonlar
orasida yoʻqolib borayotgan ezgulik, azaliy insoniy qadriyatlar timsoli. Orol bobo
unga intilib yashagan, kelajak avloddan uni kutgan inson obrazidir.
“Tanho qayiq” dramasida muallif deyarli birorta obrazga tavsif bermaydi.
Qahramonlar xarakteri va fe’l-atvori ularning oʻzaro dialoglari hamda monologlar
orqali ochib boriladi. Ayniqsa orol bobo farzandlarining otasi ziyoratiga kelishi va
buning sabablari ularning insoniy qiyofasini oʻquvchi yoxud tomoshabin koʻz
oldida yaqqol namoyish etadi. Buni bir nechta misollarda koʻrish mumkin. Otasini
odamlarning gap-soʻzlari va mansabiga dogʻ tushmasligi uchun shaharga olib
ketgani kelganda ota-bola oʻrtasidagi suhbatda qahramonimizning yuragidagi
dard-u hasratlari toʻkiladi:
“…. Orol bobo (hasratomuz).Choʻl-u yobon deysan…Onan mana shu yerda
yotibdi, bobo-momolaring shu yerda… Ularni tashlab men qayoqqa boraman,
313
oʻgʻlim, oʻylab gapiryapsanmi? Onangni mozorini ziyorat qilmagan kunim dunyo
koʻzimga qorongʻu… Bu yoqda qayiqlarim. Orol…
Qalimbet. Eskia shula! Orol, orol! Oʻzingiz bilasizku, ota, u endi hech qachon
oʻzaniga qaytmaydi, toʻlmaydi… qayiqlaringiz ham birovga keraksiz...
Orol bobo (shasht bilan bosh koʻtarrib, joʻshib) Nima?! Qaytmaydi,
toʻlmaydi… Siz qayoqdan bilibsiz, Xudomisiz?! Ha, toʻlmaydi. Toʻldirolmaysan uni.
Hech biring! Oliming-uulamong ham boshqang ham! Baring foydani koʻzlaysan!
Orol gʻirrom emas, senlar gʻirrom, ha! Xudo senlarga insof bergan kuni u oʻz-oʻzida
suvga toʻlad! Xudoyim toʻldiradi uni, bilib qoʻy! (ogʻir xoʻrsinib) Oʻsha kunni koʻrib
oʻlsam, armonim qolmasdi…
Mana shu dialogda qahramonimiz beozor va bagʻrikeng Orol boboning
hasrat va armoni, insoniylikni unutganlarga boʻlgan isyonli tuygʻulari aks etadi.
Aslida dramatik asarda muallif mahorati shunda namoyon boʻladiki,
dialoglar va voqealar shunday izchil va mantiq ipida tizilgan boʻlishi kerakki,
asarning asl mohiyati va mazmuni qahramonning nutqida va kechinmalarida
koʻrinishi kerak.
Biz koʻrib chiqayotganimiz “Tanho qayiq” dramasida ham muallifning
falsafiy qarashlari, ayrim hayotiy mavzulrdagi oʻy-fikrlari kezi kelgan
oʻrinlarda qahramonlar tilidan aytib oʻtiladi. Orol bobo oʻgʻli Qalimbetga bir
oʻrinda shunday deydi:
“… Qulogʻinga quyib olgin, bola: chinakam gʻayrat bila, toza koʻngil bilan
qilingan ish hech qachon orqaga ketmaydi-duosi ‘zi bilan boʻladi uning!
Ishlatilgan biror rivoyat yoxud hikoyat boʻladimi, badiiy asarning
mazmuniy toʻqligiga ta’sir etadi. Tasvirning ifodalilik koʻlamini oshiradi. Ushbu
asarda ham qayiqsoz chol tilidan nabira shogirdlariga aytilgan bir rivoyat
keltiriladi.
Orol bobo (rivoyatga kirishib) Pirning qirq muridi boʻlgan ekan. Sizlarga
oʻxshagan shogirdi. Qirq yil ichida kamaya-kamaya, oxiri shulardan bittaginasi
qolibdi. Ameting misoli birin-sirin tashlagan ketganda. Pir oʻsha qolgan
murididan soʻrabdi:
314
“Bularing nega bunday qildi ekan?” Murid chaynala-chaynala aytibdi:”
Ular sizning ta’limingiz bilan Mangu kitobni oʻqiydigan maqomga yetdi. U
kitobda esa…” “Gapir-gapir”, deb qistabdi pir. “ U kitob sizni doʻzaxiy deb
yozgan ekan, ustoz…” “Bilaman, -debdi pir- Haqrost, shunday yozilgan. Ammo
men jannatdan ham ulugʻrogʻini koʻzlaganman-da… Ularku Jannat ilinjida
ketibdi, xoʻsh, sen nega qolding?” “Chunki bu kitobni oʻqoshni sizdan
oʻrganganman-da pirim”, debdi murid. Qarang qanday oqibatli ekan-a,
shogirdi!...
Chol va uning shogrdlari oʻrtasidagi dialogda keltirilgan ushbu qisqagina
rivoyat ham asar mazmunini qaysidir ma’noda yoritishda xizmat qilgan.
Umuman olganda, drama mavzusi va mazmuni oʻquvchini oʻyga soladi,
mushohadaga chorlaydi, shuningdek, ma’naviy ozuqaberadi. Mavzuva gʻoya,
shakl va mazmun uy’unligi yozuvchi mahoratini namoyon etadi. Aslida bu
asrning oʻzi nafaqat quib bitgan dengiz, balki quruqlashib borayotgan qalblar,
sayozlashib borayotgan ma’naviyat, yoʻqolib borayotgan vijdon va
toptalayotgan odamiylik haqidadir desak ham boʻladi…
Do'stlaringiz bilan baham: |