Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

janrlar  hisoblanadi.  Lekin  ular  bir-biridan  naf  oladi.  Ammo  satira 

yoʻqotishni,  yumor  esa  tuzatishni  nazarda  tutadi.  Satirada  kishilarning 

axloqiy-estetik qarashlariga muvofiq kelmaydigan, yuksak mukammallik 

haqidagi  tasavvurlariga,  muddaolariga  mos  boʻlmagan,  tuban  narsa-

hodisalar kulgili tarzda fosh etiladi.  

Satira  oʻz  ichida  ikki  guruhga  boʻlinadi.  Birinchi  guruhga  tor 

ma’nodagi  satira  kiradi.  Bunday  satirik  asarlarda  hayotdagi  marazlar 

ayovsiz tarzda fosh etiladi. Hajviy turdagi asarlarning ikkinchi guruhini 

yumor tashkil etadi. Yumorda hayotdagi juz’iy kamchiliklar yengil kulgi 

ostiga  olinadi.  Nima  boʻlganda  ham  bu  ikki  janr  kishilarni  tarbiyalash 

vositasidir.” 

Jahon  adabiyoti  durdonalaridan  biri  rus  adabiyotining  taniqli  vakili 

Gogolning  “Revizor”  asari  ham  oʻtkir  satirik  uslubda  yozilgan  asar 

hisoblanadi.Ushbu asarda insonlarning mansabparastligi, oʻz nafsi yoʻlida hech 

---

 

318 

narsadan  qaytmasligi,  qilgan  gunoh  ishlaridan  boʻyin  tovlashi  va  ochiqdan-

ochiq  qilingan  yaramas  ishlardan  uyalmasliklari,  shuningdek  vijdonsizlik, 

oiladagi tartibsizlik va parokandalik ohir oqibat insonlarni qattiq pushaymon 

boʻlib  aldanishlariga  sabab  boʻlishi  yozuvchi  tomonidan  zoʻr  mahorat  bilan 

tasvirlangan.  Aynan  bu  asar  chinakam  satirik  uslubda  yozilgan  desak, 

mubolagʻa  boʻlmaydi.  Sababi,  bu  yovuz  illatlarning  ustidan  shunchaki  kulib 

boʻlmaydi.Asarda  tasvirlangan  qahramonlar  va  ularning  yaramas  illatlarini 

jamiyatdan butkul yoʻqotilishi zarurligi asarning asosiy maqsadidir. 

Yuqorida aytib oʻtilgan satira va yumor haqidagi fikrlarni inobatga olsak, 

biz misol qilib keltirgan “Shum bola” va “Revizor” asarlari chinakam jamiyatda 

yoʻqotilishi  kerak  boʻlgan  illatlar  haqida  boʻlib,  oʻtkir  satirik  asarlar 

hisoblanadi.  Oʻz-oʻzidan  savol  tugʻiladi;  badiiy  adabiyotdagikomedik  ruhda 

yozilgan  hamma  asarlar  ham  satirik  ya’ni  yoʻqotilishi  kerak  boʻlgan  illatlar 

haqidami?  Yoʻq  bunday  emas.  Ayrim  asarlar  mavjudki,  ularda  jamiyat  emas 

oramizdagi  ayrim  insonlargagina  xos  boʻlgan  juz’iy  kamchiliklarni  aks 

ettirilgan.  Masalan  taniqli  shoir,  Oʻzbekiston  Qahramoni  Erkin  Vohidov 

she’riyatidagi  “Donishqishloq  latifalari”  turkumini  va  uning  bosh  qahramoni 

Matmusa obrazini tahlil qilaylik. Shoirning ushbu turkum she’rlarida oddiygina 

sodda  va  jaydari  qishloq  xalqi  vashu  qishloqda  yashovchi  Matmusaning 

boshidan oʻtkazadigan kulguli va antiqa voqealari tasvirlangan. Bu she’rlarda 

jamiyat emas, insonlar emas, yakka bir shaxsing fe’lida, odob-ahloqida mavjud 

boʻlganba’zi  kamchiliklarning  atrofimizdagi  ayrim  kimsalarda  mavjudligi 

ta’kidlanadi. Shoirning “Matmusaning tandir sotgani” she’ri ham komedik va 

yumoristik  ruhda  yozilgan.  Asar  qahramoni  Matmusa  shaharga  tandir  sotib 

olgani boradi va qaytar chogʻida koʻp qiziq voqealarni boshidan oʻtkazadi. Shoir 

ushbu she’rning soʻngini quyidagi jumlalar bilan yakunlaydi. 

Ayo doʻstlar adashgan 

Bir moʻmindan kulmaylik. 

Matmusadek oʻzimiz 

Tandir kiygan boʻlmaylik. 

---

 

319 

 Bu  misralar  orqali  shoir  kishilarning  ustidak  kulmaslik,  balki  biz 

kulayotgan odam aslida aqlli va yoki aksincha haqiqatdan ham nodondir. Balki, 

oʻzimiz  ham  shu  nodonlar  safidadirmiz  degan  xulosa  bilan 

yakunlamoqchi.Oʻzbek  adabiyotshunosi,  badiiy  tanqidchi olimQozoqboy