Kalit soʻzlar: janr, munozara, oʻzbek adabiyoti, badiiy vazifa.
Annotation. This article provides information on the history of the debate genre, its
scope in foreign and Uzbek literature. Samples written in the discussion genre are analyzed.
The artistic function of the genre in Uzbek literature is considered.
Keywords: genre, discussion, Uzbek literature, artistic task.
Oʻzbek adabiyotida turkiy xalqlar og‘zaki ijodining koʻplab janrlari kabi
munozara janrining kelib chiqishi, badiiy adabiyotdagi vazifasi masalalari uzoq
tarixga borib taqaladi. Munozara arabcha «tortishuv», «fikr olishuv»
ma'nolarini bildiradi. Adabiy termin sifatida esa fors-tojik va oʻzbek klassik
she'riyatida keng tarqalgan janr, fikrlar kurashi shaklida yozilgan badiiy
asardir. Janrning badiiy adabiyotdagi vazifasi oʻziga xos. Munozarada turli
narsa, hodisa, tushuncha, holat ziddiyatga kirishadi. Obrazlar koʻpincha ramziy
mohiyat kasb etib, munozara qiladilar.
Munozara dunyo xalqlarining aksariyatida azaldan mavjud boʻlib,
ma’lum bir xalqning inonch-e’tiqodlari zaminida shakllangan. Munozaraning
soʻz orqali ifodalash (verbal) xususiyati ana shu inonch-e’tiqodlar, qolaversa,
marosimlar, udumlar zaminida shakllangan. Evropa xalqlari tarixida “Oʻlimni
Til va adabiyot:
ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar
2020-yil 30-aprel
306
haydash” va “Yozni chaqirish” marosimi haqida mashhur ingliz etnografi
J.Frezer tomonidan koʻplab ma’lumotlar keltirilgan. Bu ma’lumotlar XVI-XVIII
asrlarga tegishli. “Oʻlimni haydash” marosimi yozni, bahorni, umuman, hayotni
qaytarishga da’vat qiladi. “chaqirish” marosimi ham, xuddi “Oʻlimni haydash”
marosimi singari, sahna koʻrinishlaridan iborat. Umuman, bu marosimlarning
maqsadi – har doim yoz, ya’ni sog‘lom hayot doimo insoniyatga hamroh boʻlish
istagini uyg‘otishdan iboratdir.
J.Frezer “Oʻlimni haydash” va “Yozni chaqirish” marosimidan soʻng, Yoz
va Qish oʻrtasidagi kurash sahnasini yoritadi. U ayrim g‘arb mamlakatlarida,
xususan, Shvetsiyada Yoz va Qish oʻrtasidagi kurashga bag‘ishlangan xalq
oʻyinlarini keltiradi. Bu oʻyinda albatta Yoz g‘olib keladi.
Oʻzbek adabiyotida bu janrning ildizlarini turkiy xalqlar miflarida
koʻramiz. Turkiy qavmlarning paydo boʻlishiga oid mifda aytilishicha, Yoz qizi
bilan Qish qizi oʻrtasida, kim qudratli degan bahs boʻlib, ikkovi bellashadi.
Musobaqada Yoz qizi g‘alaba qiladi.
Munozara janrining asosiy belgilaridan biri – bahsga kirishgan
tomonlardan biri g‘olib, biri esa albatta mag‘lub boʻladi. Yuqoridagi mifda
boshlangan munozaraning ana shu xususiyati Mahmud Koshg‘ariyning
“Devonu lug‘atit-turk” asarida Yoz va Qish oʻrtasidagi munozarada aniq
koʻrinadi.
Mahmud Qoshg‘ariyning «Devonu-lug‘otit turk» asarida yoz va qish
munozarasi berilgan. Bu munozara toʻrtlik shaklida yaratilgan boʻlib, a-a-a-b,
b-b-b-v tipida qofiyalangan. Turing chechak jarildi. Barchin jazim kerildi.
Uchmoq jeru ko ‘ruldi Tumlug ‘ jana kelgusuz. Mazmuni: Bahomi ta'riflab aytadi:
har turli chechaklar ochildi, xuddi (sernaqsh) ipak gilamlar yozilganday. Jannat
yeri koʻrildi. Sovuq hech qaytib kelmas darajada havo isidi. Mazkur toʻrtlik
«Devon»ning turli o ‘rinlarida uchraydi. Agar ular bir joyga jamlansa, yoz bilan
qishning munozarasi tiklanadi. Bu munozarada yoz bilan qishning oʻziga xos
xususiyatlari juda chiroyli, obrazli misralarda tasvir etilgan. Munozara janri
«Devon»ning quyidagi o ‘rinlarida ham keltirilgan: Qish yay bila toqushdi, Qing
307
‘ir kozin baqishdi. Tutashqali yaqishdi Utg 'alimat ograshur. Mazmuni: qish bilan
yoz urushdi, bir-birlariga yomon koʻz bilan boqishdi, turli tutishishga
yaqinlashdi. Ular bir-birini yengishga intilishar edi.
Oʻzbek mumtoz adabiyotida munozara XV asrning birinchi yarmida
maxsus janr sifatida shakllandi. Albatta, oʻzbek mumtoz adabiyotida bu
janrning shakllanishiga, bir tomondan, turkiy adabiyotdagi ayrim asarlar
tarkibida, mif va udumlar koʻrinishida etib kelgan munozara, ikkinchi
tomondan, fors-tojik adabiyotidagi munozara ta’sir koʻrsatdi.
Yozma adabiyotda munozara avvalo “Qutadg`u bilig”, “Hibbat ul-
haqoyiq” asarlari tarkibida kelgan. Quyida Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u -
bilig» asarida uchrovchi munozara janriga xos parchalardan misol keltiramiz.
Uqushlig‘, vafolig‘ kishi tuzini,
Yulug‘lar kishiga qamug‘ oʻzini.
Arig‘siz, jafoliq qilinchi oʻtin,
Qali aydi ersa qiyar soʻzini.
Mazmuni:
Zehnli, vafoli, kishi afzuni,
Qiladi kishiga fido oʻzini.
Ymiqsiz, jafoli, qilig‘i tuban,
Tonar, hech tan olmas degan soʻzini.
Shu oʻrinda Ahmad Yugnakiyning «Hibat ul-haqoyiq» asaridagi
munozara janriga xos boʻlgan parchalardan ham keltirib oʻtamiz.
Tabi'atta yigi ot aybsuzi,
Axiliq erur bil bivcul ko ‘rk so ‘zi.
Eliklarda qutlug‘ berigli elik,
Olib bermagan el elik qutsizi.
Mazmuni: Dunyoda yaxshi va nuqsonsiz nom sahiylikdir, baxil esa xunuk
ot ekanini bil, qoʻllar ichida in'om beruvchisi baxtli qoʻldir, oʻzi olib
boshqalariga bermagan qoʻl, qoʻllaming qutsizidir.
308
Munozara janri keyinchalik mustaqil adabiy asar shakliga ko`tarilgan.
Buning misoli sifatida Yusuf Amiriy, Yaqiniy va Ahmadiylar munozalararini
ko`rsatish mumkin. Ma’lumki, Yusuf Amiriyning “Chog`ir va bang”
munozarasida o`sha davrda avj olib ketgan mayxo`rlik, bang iste’mol qilish
illatlarini badiiy ijodga olib kirgan. Yaqiniy esa “O`q va Yoy” munozarasida o`qni
to`g`rilik, yoyni egrilik simvoli darajasiga ko`taradi va qirg`in urushlarni, jabr-
zulmni qoralaydi. Ahmadiyning “Sozlar” munozarasida amal talashish va fisq-
u fasod hamda bo`xton tarqatishlar, noittifoqlik fosh qilinib tashlansa, Nishotiy
munozaralarida o`z davrining butun bir axloqiy masalalari ko`tarilib chiqiladi
va mehnatkash xalq manfaatlari nuqtai nazaridan talqin qilinadi.
Yaqiniyning “Oʻq va Yoy” munozarasi nasrda yozilgan. Bunda chol
qiyofasidadagi Yoy bilan yigit qiyofasidagi Oʻq oʻrtasidagi munozara tasvir
etilgan. Munozara katta hajmli boshqa shakldagi, ya’ni janrdagi asarlar
tarkibiga ham kirgan. Masalan Nishotiyning “Husn va Dil” dostonida sozlar va
gullar munozarasi bor. Munozara janri elementlarini “Xisrav va Shirin” (Qutb)
«Yusuf va Zulayho» (Durbek) “Lisonut-tayr” (Navoiy) kabi asarlarda koʻramiz.
Bundan tashqari Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida ham
munozara janrining goʻzal namunasi keltiriladi. U Xusrav va Farhod oʻrtasidagi
munozara boʻlib, badiiy asar tarkibida ilk bor Nizomiy dostonida o`z aksini
topgan.
Xulosa qilib aytganda, munozara butun o`zbek yozma adabiyoti
taraqqiyotining barcha davrlarida mustaqil adabiy janr sifatida taraqqiy etib
keldi. Alisher Navoiy davrida va undan so`ngi davrlarda munozara janrining
taraqqiyotiga sezilarli ta’sir o`tkazganini kuzatish mumkin: Gulxaniyning
“Zarbulmasal”idagi munozaralar shundan dalolat beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |