Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

ID-020-30-A023 

Nilufar Kenjayeva 

Oʻzbek tili va adabiyotini oʻqitish fakulteti 3-kurs talabasi 

 

SAID AHMAD IJODIDA INSON TALQINI 

 

 

 

Annotatsiya.  Ushbu  maqolada  maktabda  oʻtiladigan  Said  Ahmadning“  Ufq” 

romani  obrazlarining  xarakteri  xususiyatlari  boʻyicha  mulohazlar  keltirilgan  va 

romanni oʻrganish boʻyicha qoʻshimcha tavsiyalar berilgan. 

Kalit soʻzlar: adabiyot, oʻzbek adabiyoti, Said Ahmad ,“Ufq” romani,  

 

Annotation.This article provides comments on the characters in Said Ahmad’s 

novel “Ufq”, which was held at school , and provides additional recommendations for 

the study of the novel. 

Keywords: uzbek litriche, Said Ahmad, “Ufq” 

 

 

 

 

Said Ahmad nasrining mundarijasi rang-barang, qahramonlari xilma-xil 

va  oʻziga  xos.  Yozuvchining  xalqimizga  manzur  boʻlgan hajviy hikoyalari va 

romanlarining asosiy markazida mehnat mavzusi, oʻzi yashagan asr kishilari 

obrazi 

turadi. 

“Ufq“ 

romaninioʻqishasnosidabungayanabir 

bora 

aminboʻlamiz.1964-yili “Ufq” yaratildi.“Ufq“ asarining yaratilishi bu yozuvchi 

ijodining ikkinchi yutug‘ining bosqichi boʻldi Asarda zamona mehnatkashlari – 

insonlar obraziga mufassal toʻxtalgan va har bir obraz , har xil obrazlarning 

mukammaligi erishgan. Asar oʻzbek, qozoq, qoraqalpoq, litva tillaridan tashqari 

rustilida uch marta nashr etildi. Asar telepostanovkasi Moskva televideniyasi 

orqali  ikki kun namoyish  etilgan.  Hamza  teatrida  ham  ushbu  asar 

sahnalashtirildi.  Shunigdek,  Abdulla  Qahhorning  1965  -yildagi  “Ilhom  va 

mahorat samarasi” maqolasida: “ Said Ahmad bundan koʻp yillar muqaddam 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

323 

qoʻliga adabiyot tanburini olib chertganda, qoʻli kelishganligini koʻrib, yaxshi 

sozonda boʻlib, yaxshi-yaxshi mashqlar chalishini orzu qilgan edik. Shu orzu 

ushalib kelayotibdi. ”Ufq” uning ilhom va mahorat bilan chalgan mashqidir “-

deya  baholagan.  Roman  trilogiya  “  Qirqbesh  kun”,  Hijron  kunlarida  “,  “Ufq 

boʻsag‘asida”  kabi  uch  qismdan  iborat.  Roman  sujeti  orqali  Said  Ahmad  oʻz 

zamonasining  ayni  paytdagi  muommolarini,  jamiyatdagi  mavjud  holatni 

ifodalagan. Yozuvchi romanining dolzarbligi va oʻlmas shuhrati ham aynan shu 

davr  insonlarining  psixologiyasini  yorqin  yoritib  bera  olganligidadir.  Har  xil 

inson  xarakterlari  insonlarning  ehtiyoji,  kasb  taqozosi,  orzulari,  maqsadlari 

natijasida  birlashadi  va  ayni  davr  mavzusi,  jamiyatning  dolzarb  muommosi 

sababli buning insonlarga tasir etish oqbatlari tasvirlanadi. Ushbu romanning 

ilkki tobi “Katta Farg‘ona” kanali qurilishi paytlarini qamrab olgan. Yerlar shoʻr 

boʻlganligi bois xalq oldiniga yerga sholi ekishlari, paxta yetishtirib va bu orqali 

frontda yurgan oʻz vatandoshlariga yordam berishni maqsad qilib olgan xalq 

hayoti aks etadi. Asarda urushda yurgan yurtdoshlari uchun va ularning ortida 

qolgan bolalar, ayollar va olilalarini boqish uchun xalq birlashganligi va buning 

tasirida yuzaga kelgan muhit ochib berilgan. Front ortidagi bir oyog‘i oqsoq 

boʻlib urushdan qolgan, ammo har daqiqa urushdagi insonlar haqidagi oʻylar 

va  oilasi  ,  sevgan  yori  uchun  tinimsiz  harakat  qiluvchi,  akasining  oriyati, 

oilashani,  yigitlik  g‘ururi  baland  tutuvchi  oʻzbek  oʻg‘lonlarining  yuzi  boʻlgan 

Nizomjon,  asli  bir  oiladan  boʻlsada  ukasidan  tubdan  farq  qiluvchi  ,  qatiyatli, 

ammo  “men”  ligi  baland  urush  qatnashchisi  A’zamjon,  zamona  zayli  va  ayni 

oʻsmirlik  paytida  toʻlishgan,  orzularga  berilgan  Dildor  kabi  obrazlar, 

shuningdek  zamonaning  vaqtinchalik  ahvolidan  kelib  chiqib  fikrlaydigan  va 

hech  qachon  bir  javob  iikki  boʻlmasligini  xohlaydigan  A’zamjon  va 

Nizomjonlarning,  “men”  ligi  yuqori  boʻlgan  otasi  Inoyat  oqsoqol  obrazlari 

mukammal  yoritib  berilgan:”Romanda  Ikromjon  kabi  oriyatli  ,  qatiyatli  va 

g‘ururli  xalq  qahramonlari  va  oʻz  navbatida  farzandiga  sevgisi  yuksak  ota 

obrazi”  berilgan  .Ushbu  obrazni  biz  bugungi  kundagi  zamonaviy 

---

 

324 

adabiyotimizdan  Ulug‘bek  Hamdamning  “Ota”  romanidagi  Poʻlatjon  obrazi 

bilan taqqoslab oʻtamiz. 

Poʻlatjon ham oʻzining  g‘uruliligi  va  el  ichida  obroʻ  topganligi  bilan 

Ikromjon  xarakteriga  bir  qancha  oʻxshab  ketadi.  Ammo  Poʻlatjonning  qaxri 

qattiqroq  boʻlganligi bois oʻz  qizini  halok  qiladi.  Ikoromjonda  esa  qanchalik 

oriyatli boʻlmasin  baribir  otalik  mehriustunlik  qiladi,  oʻq  uzganda  ham 

tegamaganidan xursand boʻladi. 

”  Yaxshiyamki,  oʻqtegmadi…”Balki  bu  farzandini  yoshligidan  bitta 

boʻlganligi  uchun  va  uzoq  kutganligi  uchun  koʻproq  vaqtini  va  bor  mehrini 

berganligi sabablidir. Asar talqinidagi obrazlarning har xil turdagi xarakterlari 

ularni bir mavzu ostida birlashtiradi. Bu mavzu “urush” mavzusi edi . 

Obrzalardagi  mukammalik  psixologik  holatning  yorqin  ochib 

berilganligi  sababli  biz  bu  asar  qahramonlarini  milliy  ruhiyatimizning 

namunalari sifatida koʻrsata olamiz. Shu oʻrinda Ikromjon otani buning yaqqol 

timsoli sifatida koʻrsata olamiz, ya’ni butun “Oʻzbeklarning otasi” –deya ta’rif 

beramiz va bugungi  kungacha ham bu obrzaning oʻz oʻrnini hech qaysi asar 

qahramoni egallay olgani yoʻq. 

Shuningdek,  asarda  uchraydigan  Dildor  obrazini  Oʻtkir Hoshimovning 

“Ikk  ieshik  orasi”  asaridagi  Shomurodning  xotini  Ra’noga  qiyoslasak  ham 

boʻladi. Ra’noning Shomurodga qilgan xiyonatini Dildorning Nizomjonga qilgan 

xiyonati bilan bir xil holat qilib bog‘lasa boʻladi. Bu ikkiasar ham urush yillarida 

yozilgan boʻlib , har ikkisida ham oʻxshash obrazlar mavjud. Masalan: Dildor va 

Ra’noning  ayni  xalq  boshiga  kelgan  qiyinchiliklarda  ham  ayni  damda  oʻzini 

oʻylash  xarakteri  bor  ayollarning  borligini  ko  ‘rsatib  berishi  nafaqat  oʻsha 

davrning “ayrim” ayollarini toʻliqi fodalash bilan birgalika bugungi kunda ham 

qiyinchiliklar  yuzaga  kelgan  vaqtda  ,shu  zamonda  ham  bazi  ayollarning 

xarakterida uchraydigan xususiyatlarini toʻliq namoyon etgan. 

Asarda Zebi kabi yosh va goʻzal, jasoratli qizlar ham berilgan, ularning 

g‘ayratliligi va qatiyatligini oʻzbek qizlariga namuna qilibkoʻrsata olamiz. Uning 

soddaligi  ,  dilgirli  sababli  Tursunboyga  koʻngil  qoʻyishi  ,  Tursunboyning 

---

 

325 

urushdan  qochishi  va  bunda  Zebining  bunday  insonga  koʻngil  qoʻyganligi 

uchun  oʻzini  kechira  olmay  yurishi  ham  uning  sofdillik  xarakterini  koʻrsatib 

beraoladi. 

Asosiy  mavzu  urush  nomi  ostida  birlashgan  xalqning  dushmani,  xalq 

xiyonatkorlari  timsolida  Tursunboy  kabi  obrazning  berilishi  asarning 

kulmanitsion  nuqtasi  sifatida  tasvirlanadi.  Oilada  yolg‘iz  farzand,  ota  –

onasining erkasi boʻlib  voyaga  yetgan  Tursunboyning  burchga  nisbatan 

loqaydsizligi oqibat oʻzi va onasini xarob qiladi.  

Shuningdek,  Inoyat  oqsol  va  Nodira  tasviri  orqali  nafsiga  qul  boʻlgan 

kishilar  timsoli  tasvirlanadi.  Ular  birgalikda  kelini  Dildorning  boyliklariga 

erishish maqsadida urushga ketgan, hali oʻlmagan farzandining ayolini ikkinchi 

oʻg‘li Nizomjonga bermoqchi boʻlishadi, ammo buni qabul qilishni xohlamagan 

Nizomjonni  otasi  “Oq”  qiladi  va  Nizomjon  uydan  ketadi.  Asar  yakunida 

Nizomjon Dildorga maktub bitadi, unda boʻlib oʻtgan voqealar, hayoti haqida va 

uydagilarini soʻrab xotiraydi. Asar nihoyasida Nizomjonning Ikromjonga chin 

oʻg‘il boʻlishi va Ikromjon xohlagandek hayot muhitining yaratilishi bilan yakun 

topadi. 

Xulosa  shuki,  inson  kim,  yashashdan  maqsadi,  sur’at  va  siyrat 

mutanosibligi, insoni burchga sadoqat va xiyonat , ota va farzand , er-xotin, ayol 

iffati,  ota  mardligi  kabi  mavzularda  gavdalantirilgan  insonlar  uning  ijodini 

yanda yuqori pog‘onlarga koʻtarib bergan.