Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

Annotatsiya. Ushbu maqolada oʻzbek tilidagi oziq-ovqat nomlarining kelib chiqish 

tarixi, qadimda qanday nomlanganligi haqida soʻz yuritiladi. Turli tillardan oʻzlashgan taom 

nomlarining tub ma’nolarini quyidagi maqola orqali bilib olishingiz mumkin. 

Kalitsoʻzlar: umumturkiy taom nomlari, qayish, atala, holva, somsa, xoʻrda, mastava, 

semantik usul. 

 

 

Oziq-ovqat nomlari – til leksikasini boyituvchi manbalardan biridir. Bu 

nomlarni etimologik va tarixiy nuqtayi nazardan tahlil qilish shundan dalolat 

beradiki, uning tarkibida sof oʻzbekcha atamalar bilan bir qatorda, arab, fors-

tojik,  rus  va  boshqa  tillardan  oʻzlashgan  soʻzlar  ham  anchagina.  Bular 

xalqimizning boshqa xalqlar bilan iqtisodiy va madaniy aloqalari natijasidir. 

Oʻzbek  tilshunosligida  tarmoq  atamalari  birmuncha  oʻrganilgan 

sohalardan  biri  hisoblanadi.  Taom  nomlari  ham  ba’zi  ishlarning  oʻrganilish 

obyekti boʻlgan. Shunday ekan, oʻzbek shevalaridagi kundalik iste’mol uchun 

tayyorlanadigan,  toʻy,  bayram  va  boshqa  xalq  marosimlar  uchun  maxsus 

tayyorlanadigan,  mavsumiy,  ya’ni  yilning  ma’lum  fasllaridagina 

tayyorlanadigan,  tayyorlash  usuli  unutilayotgan yoki masalligʻ  noyob,  ba’zi-

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

139 

ba’zidagina tayyorlanadigan betob boʻlganda yoki ishtahasi qirqilganda shifo 

boʻladigan  taom  nomlarini,  shuningdek,  shirinlik,  qandolat  va  ichimlik 

nomlarini  tadqiq  etish  oʻzbek  tili  lugʻat  tarkibining  unutilayozgan  til 

elementlarini,  oʻzbek  shevalari  bisotidagi  lugʻat  boyliklarini,  shuningdek,  til 

tarixidagi noaniq leksik-gramatik hodisalarni oʻrganish uchun imkon yaratadi.  

Oʻzbek  tilshunosligida  pazandachilik  leksikasi  tadqiqotchi  N.Ikromova 

tomonidan oʻrganilgan. U asosan Toshkent shevasidagi taom nomlarini tadqiq 

etgann.  Oʻzbek  tili  eng  koʻp  shevaga  ega  til  boʻlganligi  uchun  milliy  taomlar 

nomlari uchun boy ma’lumot bera oladi va ularni oʻrganish lozim. 

Ma’lumki,  oʻzbek  xalqi  eng  qadimgi  turkiy  urugʻ  va  qabilalardan  oʻsib 

chiqqan,  uning  tili  ham  shu  urugʻ  va  qabilalar  tili  negizida  rivoj  topgan. 

Markaziy  Osiyodagi  turli  tarixiy  va  ijtimoiy-siyosiy  jarayonlar,  xususan, 

arablar,  moʻgʻullar  va  ruslar  istilosi,  qardosh  qozoq,  qirgʻiz,  turkman,  tojik 

xalqlari bilan qoʻshnichilik munosabatlari ham oʻzbek tili taraqqiyotiga jiddiy 

ta’sir oʻtkazgan. Bunda, ayniqsa, turkiy-arab, oʻzbek-arab, oʻzbek-tojik, oʻzbek-

qozoq, oʻzbek-qirgʻiz va oʻzbek-turkman bilingvizmi kabi omilllarning roli katta 

boʻlgan.  Ana  shu  tarixiy  jarayonlar  nuqtayi  nazaridan  qaralganda,  oʻzbek 

tilidagi taom nomlarini quyidagi qatlamlarga boʻlib oʻrganish mumkin: 

1. 

Umumturkiy taom nomlari: goʻja, shavla, atala, qayish, toʻgʻrama, 

qovurdoq, dimlama kabi; 

2. 

Fors-tojik  tilidan  oʻzlashgan  taom  nomlari:  non,  xoʻrda,  somsa, 

palov, shoʻrva, mastava, barak kabi; 

3. 

Arab tilidan oʻzlashgan taom nomlari: patir, holva, murabbo kabi; 

4. 

Uygʻur  tili  orqali  xitoy  tilidan  oʻzlashgan  taom  nomlari:  manti, 

lagʻmon, mampar kabi; 

5. 

Rus tili va rus tili orqali gʻarb tillaridan oʻzlashgan taom nomalar: 

pechenye (ruscha), kotlet (fransuzcha), tort (italyancha), keks (inglizcha), vafli 

(nemischa), povidlo (polyakcha), va shu kabi [1: 14 ]. 

---

 

140 

Qayd  qilish  kerakki,  ayrim  taom  nomlari  oʻzbek  tilining  fonetik  va 

grammatik qonun-qoidalariga moslashib, oʻzbek tilining oʻz leksemalari kabi 

taassurot qoldiradi. 

Oʻzbek tilidagi ayrim  taom nomlarining kelib chiqishi ildizlarini  bilish 

uchun quyidagi etmologik kuzatishlariga toʻxtalib oʻtamiz. 

Atala – unni yogʻda qovurib, keyin suv bilan qaynatib tayyorlanadigan 

yengil  hazm  suyuq  ovqat  [5:  90].  Bu  leksema  ma’no  taraqqiyoti  natijasida 

“suyuq  narsani  choʻmich  bilan  toʻlgʻamoq”  ma’nosini  anglatuvchi  atala  – 

fe’lidan oʻsib chiqqan [3: 34]. Ushbu leksema orqali tilimizda bir necha iboralar 

qoʻllaniladi. 

Atala  maxsum  –  boʻshashgan,  lallaygan,  lanj  odam  haqida  yoki  hadeb 

yiqilaveradigan yoki boʻshashgan odamga hazil tariqasida aytiladigan ibora.  

Atalaga  bismillo  –  juda  oson  yengil  bitadigan  ish  haqida  gapirilganda 

ushbu ibora qoʻllaniladi.  

Qayish  –  soʻzining  asl  ma’nosi  “teridan  tayyorlanib  belga  taqiladigan, 

tasma shaklidagi belbogʻ” ma’nosini anglatadi [5: 215]. Taom nomlarida ham 

qayish nomi uchraydi. Bu taom xamiri yupqa yoyilib, tasmalardek kesilib va 

qaynagan  suvga  solinib  tayyorlanadigan  ovqat.  Ushbu leksema semantik 

usulda yasalgan boʻlib, soʻzning  shakli oʻzgarmay, faqat ma’nosi koʻchgan va 

shu ma’noni anglatgan. Bu taom Buxoro, Navoiy, Xorazm viloyatlarining ayrim 

hududlarida uchraydi.  

Holva – bu arabcha leksema boʻlib, halvai shakliga ega [9: 193]. Oʻzbek 

tiliga ikki shaklda qabul qilingan: holva, halvo. Ushbu leksema “shirin, yoqimli 

boʻldi” ma’nosini anglatuvchi halva fe’lidan [9:192] hosil qilingan boʻlib, oʻzbek 

tilida  “un,  shakar,  yogʻdan,  ba’zan  kunjut,  magʻiz  qoʻshib  tayyorlanadigan 

shirinlik”  ma’nosini  anglatadi.  Xalq  ogʻzaki  ijodi  sanalmish  maqollarda  ham 

quyidagacha  ishlatiladi:  “Sabr  qilsang,  gʻoʻradan  halvo  bitar”,  “  Holva  degan 

---

 

141 

ogʻiz  chuchimas”.  “Suvdan  holva  yasamoq”  iborasi esa boʻlmaydigan  ishga 

urinmoq ma’nosida qoʻllaniladi. 

Yuqoridagi  leksemani  Alisher  Navoiy  asarlarida  halvo,  halova 

shakllarida ham uchratishimiz mumkin: 

Xom koʻngulkim dudogʻingni tilab afgʻon qilur, 

Bordurur  ul  tifdekkim  yigʻlagʻay  halvo  uchun  (“Xazoyin  ul  maoniy”) 

[6:340]  

Halovani ta’rif etay rang-rang, 

Pishurmakka shakkar ezib tang-tang. (“Saddi Iskandariy”) [6: 278] 

 

Mastava – bu leksema “qattiq” ma’nosini anglatuvchi tojikcha most oti 

bilan [8: 233] “suv” ma’nosini anglatadigan ob otidan [8: 279] tuzilgan birlikka 

-a  qoʻshimchasini  qoʻshish  orqali  hosil  qilingan  boʻlib,  oʻzbek  tiliga  ayrim 

fonetik  oʻzgarishlar  asosida  qabul  qilingan  hamda  “qatiq  solib  ichiladigan 

guruchli ovqat” ma’nosini anglatadi. 

Xoʻrda – bu ot “yeb-ich” ma’nosini anglatadigan tojikcha xoʻrdan fe’lining 

oʻtgan  zamon  shakliga  -a  qoʻshimchasini  qoʻshish  orqali  yasalgan  boʻlib, 

“guruchdan tayyorlangan suyuq ovqat” ma’nosini bildirib keladi [5: 397].  

Somsa – bu ot fors tilida “tish” ma’nosini anglatadigan [senn] oti bilan, 

“oʻpich”  ma’nosini  anglatadigan  [buse]  otidan  tuzilgan  [sombuse]  oti boʻlib, 

ba’zi fonetik oʻzgarishlar asosida tojik tili lugʻatiga “samboʻsa, sanbusa” shaklida 

kiritilgan [8: 339]. Oʻzbek tiliga tojikcha samboʻsa shakli s tovushidan keying a 

tovushini  o  tovushiga  almashtirib,  boʻ  tovushlarini  tashlab,  somsa  shaklida 

olingan; aslida bu “tishoʻpar” ma’nosini anglatgan boʻlib, oʻzbek tilida “xamirli 

kichik doira shaklida yoyib, goʻsht yoki qovoq, piyoz toʻgʻramali solib, tugib, 

tandirda pishiriladigan taom” ma’nosini anglatadi [5: 68]. Ammo “samboʻsa” 

---

 

142 

shakli  Buxoro  viloyatining  Gʻijduvon,  Vobkent  kabi  ayrim  hududlarida 

qoʻllaniladi 

Taom  nomlarining  paydo  boʻlishi,  taraqqiyoti,  qoʻllanilish  doirasi  va 

iste’molda  boʻlish  davri  tarixan  oʻzgaruvchan.  Ijtimoiy  hayotning,  ijtimoiy 

munosabatlarning  oʻzgarishi  bilan  tarmoq  leksilari ham oʻzgarib  boradi. 

Ayrimlari  butunlay  iste’moldan  chiqadi,  ba’zilari  tarixiy  soʻzlarga  aylanadi, 

ayrimlari  esa  ma’lum  fonetik  va  ma’no  oʻzgarishi  bilan  qoʻllanishda  davom 

etishi  mumkin.  Ayrim  yangi  taom  nomlari  esa  oʻzbek  tili  leksikasidan  oʻrin 

olmoqda. Masalan: lavash, donar, gamburger kabilar