Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

 

Annotation.  This  article  analyzes  the  various  shortcomings  and  methodological 

features of the translation of the image of "food" as one of the most important compositional 

methods in the study of artistic images and in the literature. 

Keywords:  food,  nutrition,  glutonyms,  human  image,  artistic  image,  nutritional 

psychology. 

 

Taom-insoniyat va uni qurshab olgan tashqi olam bilan oʻzaro bogʻliq, 

uning turmush-tarzi  hamda  yashayotgan  jamiyat  madaniyatining  ajralmas 

qismi hisoblanadi. Inglizlar tili bilan aytadigan boʻlsak, ”Tell me what you eat, I 

will say who you are” ya’ni “Sen menga tanovul qiladigan taomingni ayt, men 

senga  sening  kimligingni  aytib  beraman”.  Shunday  ekan,  taomning  inson 

qiyofasini  tasavvur  etish  va  ruhiy  dunyosini  tushuna  bilishdagi  oʻrni  katta 

hisoblanadi. 

Rus olimi  A.I.Kozlovning fikricha, jamiyatda ovqat “tabiiy”, “madaniy”, 

“insoniy”  va  ilohiy”,  “oʻz”  hamda  “oʻzga”  kabi  tushunchalar  orasida  ramziy 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

725 

ma’no  kasb  etadi.  Ba’zan  birovning  “maqbul”  taomdan  voz  kechishi,uning  gʻ 

ayriinsoniy hislati sifatida qabul qilinishi ham mumkin. 

Umuman  olganda,  oshxona  va  taom  -  “oʻzingniki”  ni  “oʻzganiki”dan 

farqlash, ”ular” va “biz” orasidagi chegarani aniqlab olish vositasidir. (Козлов 

А .И. Пища людей – Фрязинo: Век 3, 2005) [3, 177-bet] 

“Taom”  tushunchasi  inson hayotining  turli  xil  jabhalarida-til,  urf-odat, 

an’ana va madaniyatida namoyon boʻladi. Adabiyot esa madaniyatning ushbu 

ajralmas qismini taqdim etish vositasidir. 

Yevropa adabiyotida XVIII-XIX asrlardan boshlab asarlarda gastronomik 

mavzuni  toʻliq  yoritish  boshlandi.  XI-XII  asrga  oid  qadimgi  topilmalardayoq 

taom  va  ichimliklar  haqidagi  badiiy  tasvirlarni  uchratish  mumkin.Yunon 

yozuvchisi  Ksenofontning  uy-roʻzgʻ  or  yuritish  va  oila  iqtisodi  haqidagi  “Uy-

roʻzgʻ or yuritish” kitobida roʻzgʻorni tashkil etish bilan birga dasturxon oldida 

oʻzini qay yoʻsinda tutish lozimligi,ibodat kunlari tanovul qilinadigan maxsus 

taomlar haqida aytib oʻtilgan. 

Taomni  tadqiq  etish  va  ingliz  tilida  aytganda,  ”food  studies”  ya’ni 

“taomshunoslik” 

boshqa 

ijtimoiy 

fanlar 

antropologiya, 

tarix, 

madaniyatshunoslik  va  sotsiologiya  hamda  san’at  negizida  shakllandi. 

Taomshunoslik  ovqatga  doir  barcha  jarayonlarning:  mahsulot  ishlab 

chiqarishdan  tortib,  taomlanish  jarayonining  ijtimoiy  hayotdagi 

oʻrni,ovqatlanishdagi  odat  va  marosimlar,tanovul  uchun  tanlanadigan 

hamrohlar:ularnin  etikasi  va  tabaqasi  kabilarni  qamrab  oladi.Bu  jarayonni 

oʻrganish  esa  insonning  jamiyatdagi  oʻrni  va  milliy  madaniyatning  oʻziga 

xosligini koʻrsatib berishga imkon tugʻ diradi. 

Psixolog  Luule  Vilmaning  aytishicha,  insonning  taomga  va  oshqozon 

ichak  traktiga  qanday  munosabatda  boʻlishi,  uning  oʻz  hayoti  va  ishiga 

qanchalik bogʻliqliki,qanday munosabatda ekanligi va hattoki, oldiga qoʻygan 

biror bir maqsadni bajarishda qay yoʻsinda yondashishini belgilab berar ekan 

[1, 533-bet].

 

---

 

726 

Jamiyatdagi  insonlarni  kuzatish  orqali  oʻz  vaqtida  ovqatlanmaslik, 

tanovul qilinayotgan taomning qandayligi ularning kayfiyati va ruhiy holatida 

namoyon boʻlishini koʻrishimiz mumkin. 

Hattoki, iste’mol qilinayotgan taom turi va miqdori jinsga ham bogʻliq 

boʻlib,  asrning  boshlarida  G.Geymer  oʻzining  mashhur  soʻrovnomasidan 

foydalangan  holda,  ”Ovqat  qaysi  jins  vakillarinig  hayotida  koʻproq  ahamiyat 

kasb etadi” degan savoliga, har ikki jins vakillari ham “erkaklar” degan javobni 

berishadi [1, 69-bet]. 

Qadimgi adabiyotda ham “taom” obrazi mavjud boʻlib, oʻsha davrda ham 

uning  muhim  rol  oʻynaganini  koʻrishimiz  mumkin.  Qadimgi  yunon  miflariga 

koʻra,  ularning  taqdiri  egalari  boʻlmish  Olimp  xudolari  odatda  maishat  va 

ziyofatlar bilan mashgʻul boʻlganlar: 

“Xudolar  oʻzlarining  oltin  saroylarida  ziyofat  qiladilar…  Zevsning  qizi, 

yosh Geba, Zevsning suyuklisi Troya shahzodasi Ganimed, Zevsdan umrboqiy 

hayot in’omini olar ekanlar, ularga xudolarning taomi va sharobi-ambroziya va 

nektar keltiradilar. Xudolar barcha ishlar; insoniyat va dunyoning taqdirini ana 

shu ziyofatlarda hal qiladilar”. 

Qadimgi yunonlarning sharob xudosi Dionis, minadlar va satirlar bilan 

oʻrab olingan, yam-yashil vodiylarda raqs tushib, xursandchilik qiladigan obraz 

deb  ta’riflanadi.  Mifologiyada  Dionis  hayotiy  kuch  va  mavjudotlarning 

tafakkuri  sifatida  qabul  qilingan.  Bejizga  uning  otasi  Zevs  yosh  ma’budning 

hurmatini bajo keltirmagan va uni ranjitganlarni ayovsiz jazolamagan. 

Uygʻonish  davrida  buyuk  insonparvarlar  odamzotning  fiziologiyasida 

taomlanish tabiiy hodisa boʻlib, unda hech qanday noodatiy narsa yoʻq degan 

fikrni ilgari surdilar. Bu esa, oziq-ovqat tasvirlarining paydo boʻlishi va taom 

obrazini yuqori oʻringa koʻtardi. Bu ayniqsa, Fransua Roblening “Gargantyua va 

Partagruel”  asarida  yorqin  tasvirlangan.  Asar  qahramonlari,  devlarning  uch 

avlodlari, xuddi muallif kabi, yaxshi taom faqat foyda keltirishi mumkinligini 

aytishadi.  Roman  oziq-ovqatni  iste’mol  qilish  hech  qachon  yolgʻiz  amalga 

oshirilmasligi  ifodalangan  sahnalarga  boy.  Robleda  taom  bu-har  doim 

---

 

727 

xursandchilik, ”butun dunyo uchun bayram”. Har qanday holatda ham ziyofat 

qilinadi: Gargantyuaning tugʻilishi munosabati bilan, urush tugashi munosabati 

bilan ham, yaxshi muzokaralar olib borilgan bahs va dengiz safaridan keyingi 

saodatli  qaytishdan  soʻng  ham.  Oz  ustiga  kitobda  ushbu  asarni  qandaydir 

uydirma yoki ertak emas, ayni haqiqat deb qabul qilish lozimligi aytib oʻtilgan. 

Shunday  qilib,  taom  tasviri  20-asr  oxiriga  kelib  ham  adabiyotdan  chetga 

surilmadi. Umberto Eko oʻzining 1980-yil chop etilgan “Atirgul ismi” asarida 

noyob tasvirlarni yaratadi-u yerda oʻsimliklar ensiklopediyasi ham, monastir 

oshxonasining  qiziqarli  tajribalari  ham  bor.  Oʻquvchining  omadi  chopgani 

shundaki,  u  oʻrta  asrlardagi  monastir  taomlarining  qoidalarini,  kichik 

birodarlarining ovqat borasidagi imtiyozlari haqida; munster, kemember kabi 

mashhur pishloqlar monastirlar tomonidan yaratilganini ham bilib oladi. 

Monastirning  asosiy  qonuiyatlaridan  biri  bu-goʻsht  tanovulining 

ta’qiqlangani  boʻlib,  goʻsht  shakarxoʻrandalikni  va  zaiflikni  oshiruvchi  taom 

hisoblangan.  Bundan  tashqari,  goʻsht  qimmat  mahsulot  boʻlib,  kamtarona 

tushlik qarashlariga zid kelardi. Xoʻsh, “Atirgul ismi” deb yozilgan abbatlikda 

nima berilardi?  

“Mahalliy  qizil  vinoda  chayilgan  yovvoyi  qushdan  tayyorlangan  issiq 

taom,  choʻchqacha  goʻshti,  Rohiba  Klara  nonlari,  bodom  qoʻshib  pishirilgan 

guruch, bodring terisidan qilingan doʻlma, qiymalangan zaytunlar, qovurilgan 

pishloq,  achchiq  qalampirli  sous  bilan  qoʻy  goʻshti,  oq  loviya  va  nafis 

shirinliklar:  Avliyo  Bernard  pishiriqlari,  Avliyo  Nikolay  pirojniylari,  Rohiba 

Lyutsiya ponchiklari, vino va oʻtli sharbatlar… Agar ogʻizga solinayotgan har bir 

luqmada Xudoga shukronalik keltirilmasa, bu naq ochkoʻzlikning oʻzi boʻlardi. 

 Rus  adabiyotida  ham  “taom’  motivini  turli  asrlarda  yashab  oʻtgan 

ijodkorlarning  asarlarida,  jumladan,  N.V.Gogolning  “Oʻlik  jonlar”, 

Goncharovning  “Oblamov”,  M.Bulgakovning  “It  yuragi”  hamda  “Usta  va 

Margarita” sida uchratishimiz mumkin. 

N.Gogolning  “Oʻlik  jonlar”  romani  misolida  oladigan  boʻlsak,  poemada 

“oʻlik  jonlar”  (vafot  etgan,  biroq  rasman  tirik  hisoblanadigan  krepostnoy 

---

 

728 

xristianlari)  ni  qidirib  sayohatga  chiqqan,  ularni  topgach,  Vasiylik  kengashi 

roʻyxatiga kiritib, katta miqdorda pul olmoqchi boʻlgan asar qahramoni  

Pavl Ivanovich Chichikovning sarguzashtlari hikoya qilinadi. 

Tipik  xarakterdagi  personajlarni  yaratishga  uringan  Gogol,  ularning 

soʻzlashuv  uslubini,  kiyimlari  va  atrofini  oʻrab  turgan  muhitni,kundalik 

turmushi va albatta, taomini ta’riflaydi. 

Dastlabki sahifalardanoq, muallif taom tasviriga muhim oʻrin ajratgani 

yaqqol sezilib turadi: 

“NN shahri gubernatorligidagi tashrifini Chichikov traktirdan boshlaydi. 

Bu  yerda  unga  tushlik  uchun  traktirlarda  pishiriladigan  odatiy  ovqatlar: 

sayohatchilar uchun bir necha hafta davomida ataylab saqlanadigan shoʻrvalar, 

noʻxotli  miya,  karamli  sosiskalar,  qovurilgan  qushlar,  doim  tuzlab 

pishiriladigan pirojoklar doim xizmatingizga shay”. 

Haqiqatdan, insoniyat taraqqiy etar ekan, azaldan yegulik topish hayotiy 

muammolardan boʻlgan. Har bir mumtoz asarni bir yoki bir necha qismat tarixi 

deb  hisoblaydigan  boʻlsak,  unda  hikoya  qilinayotgan  tarixiy  davr  taom  va 

ovqatlanish  jarayoni  bilan  boʻliq  qanchadan-qancha  hodisalardan  tarkib 

topganligini  tasavvur  qilish  qiyin  emas.  Badiiy  asarda  uchrovchi,  “taom” 

konseptini  tushunishning  murakkab  tomonlari  ham  mavjud.  Amerikalik 

olimlar  Devid  va  K.Jonatonlarning  fikriga  koʻra,  ovqat  va  unga  tegishli 

an’analar, jamiyki narsa va hodisalar turli yozuvchilar ongida turli asotsiatsiya 

hosil qiladi. Taom faqat maza va hid bilan emas, balki boshqa jihatlari orqali 

ham his etiladi. Ovqat haqidagi tasavvurlar adabiyotda biror millat xotirasining 

negizigacha  singib  ketgan  asotsiatsiyalar  manbasi  sifatida  namoyon  boʻlishi 

mumkin [5].  

Ingliz  adabiyotidan  Joanna  Harrisning  “Shokolad"  asarida  ham 

glyutonimlar  asarning  asosiy  mohiyatini  anglashda  muhim  ahamiyat  kasb 

etadi va har bir taomningning qahramonlar tabiatini aglashda oʻziga xos oʻrni 

bor. 

---

 

729 

Asarning bosh qahramoni yolgʻiz ona Vien Roshe Fransiyadagi Laskne-

su-Tann  shaharchasiga  koʻchib  keladi.  Uning  orzusi  shaharchada  shokolad 

doʻkonini ochish boʻladi. Muqaddas Pasxa yaqinlashib kelayotgan bir paytda 

cherkov  ruxoniysi  Fransis  Reyno  kishilarni  dunyo  lazzatidan  bahramand 

etuvchi  shokolad  doʻkonini  ochishga  qarshilik  qiladi.  Bu  masalada  shahar 

aholisi  fikri  ikkiga  boʻlinadi.  Tugʻma  qandolatchilik  iqtidoriga  ega  boʻlgan 

shaharliklarga  zavq,  rohat  va  huzuzr  ulashadi.  Yozuvchi  qahramoning  fe’l 

atvorini, oshxonadagi ijodkorligini u tayyorlayotgan shirinliklari orqali ochib 

beradi. Oshxonada kuymalanayotgan ayolni goʻzallik yaratuvchi ayol sifatida 

koʻrsatadi.  Adibning  aytishicha,  asardagi  deyarli  barcha  qahramonlarning 

prototiplari bor boʻlib, u oʻzining yaqinlari va qarindoshlarida koʻrgan taomdan 

lazzatlanish va xuzurlanish, shu orqali, hayotdan zavq tuyish hissini oʻz asarida 

tasvirlangan. Xususan, Vivienning qizi Anuk yozuvchi qizining prototipi boʻlsa, 

asar qahramonlaridan biri Armandaning hayot haqidagi qarashlari muallifning 

katta buvisi fe’li misolida namoyon boʻlgan. Joanna Harris “Shokolad” asarining 

koʻp qismida oʻzining hayotga boʻlgan shaxsiy munosabatini taom tayyorlash 

va  iste’mol  qilish  jarayoni  orqali  ramziy  tasvirlab  beradi.  Masalan,  qand 

kasaliga chalingan Armandaning tugʻilgan kunga tayyorgarlik vaqtidagi holati 

tasvirini  olaylik.  Unda  har  bir  shirin  luqmani  ogʻziga  toʻldirib  solayotgan 

Armanda  oʻz  hayotini  xavf  ostiga  qoʻyayotganligini  toʻla  anglagan  holda  “Bu 

mening oxirgi luqmam”, deydi va yuzida tansiq taom haqida gapirgandagina 

paydo  boʻladigan  huzur  ifodasi  namoyon  boʻladi.  Armandaning  fikricha, 

“Sevimli  narsasidan  voz  kechib  qiynalib  yashagandan  koʻra,  lazzatli  oʻlim 

topmoq  yaxshiroq”.  “Endi  menyuga  oʻtsak”,  deydi  ishtaha  bilan  qoʻllarini 

ishqalib. Garchi shirinliklar yeyish qat’iy ta’qiqlangan boʻlsa-da, qahramonga 

ovqatdan lazzatlanish baxt va huzur baxsh etadi. 

Jon  Harrisning  “Shokolad”  asarida  80  ga  yaqin  shirinlik  nomi  va  turi 

keltirilgan boʻlib, noodatiy ta’m va retseptga ega shirinliklar goh badiiy tasvir 

vazifasini bajarsa, gohida inson ruhiy holatini aks ettiruvchi motiv vazifasini 

bajargan. Bir qancha shirinliklarni tahlil qilib chiqsak: 

---

 

730 

“fundae”-  tuxum  va  pishloqdan  qilingan  yegulik  boʻlib,  rus  tilida 

“фундю” deb tarjima qilinadi va oʻzbek tilida ham muqobil tushuncha yoʻqligi 

hamda milliy koloritni bildiruvchi narsalar qatori taom sifatida toʻgʻridan toʻgʻri 

tarjima qilinadi. 

”Meringue”-  tuxum  oqi  va  shakar  solib  koʻpirtirilgan  boʻlib,  asosan 

piroglarning  ustiga  quyilib,  pechda  pishiriladigan  shirinlik.  Rus  tilida 

“меренга” deyiladi. 

“Florentine”-Florentin biskviti, Italyancha yongʻoq va mevali shirinlik. 

“guimauve”-  fransuz  tilidan  olingan  boʻlib,  shakar  yoki  makkajoʻxori 

siropi,issiq suvda yumshatilgan jelatin, glyukoza, xushboʻy hid va rang beruvchi 

vositalar yumshoq popuk holiga keltiriladigan shirinlik. Rus tili va igliz tilida 

ham da “маршмеллоу” deyiladi. 

“Mendiant”-an’anaviy fransuz konfetlari. Bu toʻrtta monastir buyrugʻini 

ifodalovchi, yongʻoq  va quritilgan mevalar bilan ishlangan shokolad diskdan 

iborat desert. Rus tilidagi nomi “мендиган” shaklida berilgan. 

“Sugared  almonds”-shakarlangan  bodomlar.  Rus  tilida  ekvivalenti 

“сахарние миндалы”.