Tili va adabiyoti universiteti til va adabiyot: ilmiy va amaliy izlanishlar yo

Key words: Mahmud Qashgariy, Diwān Luᵧat at-turk, proverbs, Turkic tribes, 

medicine. 

 

 

Maqol  xalqlarning  uzoq  davrlar  mobaynida  oʻz  tajribalaridan  oʻtgan, 

ming  karra  sinalgan  donolik  qomusi  boʻlib,  u  kishilarni  ezgulikka, 

oliyjanoblikka  hamda  tinch-totuv  yashashga  chorlashi  bilan  hamma  vaqt 

Til va adabiyot:  

ilmiy va amaliy izlanishlar yoʻlidagi ilk odimlar   

 

2020-yil 30-aprel 

---

 

419 

xizmat qilib kelgan. Maqol xalq hayoti, orzu-intilishlari va dunyoqarashlari koʻp 

asrlik tajribalarda sinovdan oʻtkazib aks ettirilishi tufayli kundalik turmushda 

katta tarbiyaviy rol oʻynaydi.  Maqol  xalq  og‘zaki  ijodining  ixcham  shaklga, 

ammo  chuqur  mazmunga  ega  boʻlgan  janrlardan  biri  boʻlib,  u  xalqning  koʻp 

asrlik  hayotiy  kuzatishlari,  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy  va  madaniy  tajribalari 

asosida vujudga kelgan. Maqollar oʻzlarining ijtimoiy-g‘oyaviy funksiyalariga 

koʻra, asosan keng xalq ommasining, ayrim hollarda esa ba’zi ijtimoiy tabaqa 

yoki guruhlarning dunyoqarashini ifodalaydi. Shu boisdan ham maqolarning 

mavzuiy  koʻlami  juda  ham  keng  boʻlib,  bu  koʻlamni  juz’iy  hayotiy  voqelik 

doirasi  bilan  chegaralab  boʻlmaydi;  ijtimoiy  borliqning  barcha  sohalari 

maqollarda  oʻz  aksini  topgan  boʻladi”  [1.91-bet].  Asarning  ham  ilmiy,  ham 

badiiy qimmatining asosi – maqollarning oʻrni beqiyosdir. Asarda xalq turkiy 

xalqlarning  maqollaridan  namunalar  ham  asar  badiiyati  oshirgan.  Ana  shu 

maqollarga  murojaat  etsak,  ularning  tarixi,  madaniyati,  qadriyatlari  ana  shu 

maqollardan aksini topa olamiz. Mahmud Qoshg‘ariy “ Devoni lug‘ati-t-turk” 

asarida oʻzi yozadi: “Men bu kitobni maxsus alifbe tartibida hikmatli soʻzlar, 

sajlar,  maqollar,…  deb  atalgan  adabiy  parchalar  bilan  bezadim”[2.488-bet]. 

Maqollarning  qadr-qiymati,  ularning  ahamiyati,  har  bir  inson  hayoti  uchun 

naqadar ahamiyatli ekanligini tarixdan e’tirof etib kelganlar. Mutafakkir Arastu 

hikmatlarni yuksak baholagan: “ … barcha kishilarning quvvati ovqatdandir, 

aqlning  kuchi  esa  hikmatdandir”.  Oʻzbekiston  Milliy  ensiklopediyasida 

maqolning  lug‘aviy  ma’nosi  quyidagicha  sharhlanadi:  “  Maqol  –  xalq  og‘zaki 

ijodi  janri.  Maqollarda  avlod-ajdodlarning  hayotiy  tajribalari,  jamiyatga 

munosabati,  tarixi,  ruhiy  holati,  etik  va  estetik  tuyg‘ulari,  ijobiy  fazilatlari 

mujassamlashgan”[3.340-bet].  Maqollar  haqida  rus  tilshunosi  esa  shunday 

deydi: “Maqollar ulardan anglashiladigan tushunchalarga qarab joylashtirilsa, 

xalq ruhiyatining chinakam ocherki vujudga keladi”[4.148-bet]. Hazrat Alisher 

Navoiy oʻz baytida shunday yozadi: “Kimniki bilay desang, maqolin angla, Aslin 

desang, anglayin fiolin angla” [5.3-bet]. Birinchi prezidentimiz Islom Karimov 

oʻzlarining  “  Yuksak  ma’naviyat  –  yengilmas  kuch”  asarlarida  aytadilarki:  “ 

---

 

420 

…maqol-matallar  bejiz  paydo  boʻlmagan,  ular  ham  ma’lum  bir  haqiqatning 

ifodasi”[6.21-bet].  Shunday  ekan,  Mahmud  Qoshg‘ariy  “Devon”i  biz  uchun 

faqatgina  tilshunoslik  manbaasi  emas  balki,  turkiy  xalqlarning  asliyatini 

namoyish  etuvchi  koʻzgudir.  Asardagi  maqollarda  biz  ana  shu  asliyatni  topa 

olishimiz mumkin. “Har bir maqolda men shu maqolni yaratgan xalq siymosini 

koʻraman”  deb  aytgan  edi.  L.N.  Tolstoy.  Devonda  keltirilgan  maqollardan 

namunalar  bilan  tanishib,  turkiy  xalqlar  siymosini  koʻrishimiz  mumkin: