Til tarixi ma’ruza matni

---

 
1 
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI  
OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
 
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI 
O`zbek 
filologiyasi
  kafedrasi  
Til     tarixi  
                         MA’RUZA MATNI 
fanidan  
 
          
 
Bilim sohasi:             100000   - Gumanitar soha 
          
Ta`lim sohasi:           120000   - Gumanitar fanlar 
          
Ta`lim yo`nalishi:     5120100 - Filologiya va tillarni o`qitish 
              
 
 
 
 
 
     (o`zbek tili) 
 
 
           
 
 
 
 
 
Тузувчи: ф.ф.н. Саидов Ё. 
 
Buxoro – 2014 

---

 
2 
 
 
1.KIRISH.  
Adabiy til umumhalq tilining oliy shakli 
Reja 
1. «O`zbek adabiy tili tarixi» til tarixi fanlaridan biri sifatida. 
2. Adabiy  til tarixi va uning manbalari. 
3. Adabiy tilning shakllanishida uslublar taraqqiyoti. 
4. Adabiy tilning shakllanishida uslublar taraqqiyoti. 
5.  O`zbek tilining boshqa turkiy tillar o`rtasida tutgan o`rni. 
6.   O`zbek adabiy tili va qadimgi turkiy til, qadimgi yozuvlar. 
7.  O`zbek adabiy tili va eski turkiy  til, yozuv yodgorliklari. 
 
O`zbek   adabiy   tili   tarixi   o`zbek   tilshunosligi   doirasiga   kiradigan 
ixtisosiy  fanlardan  biridir.  Ma`lumki,  o`zbek  tili  tarixi  uch  mustaqil  predmetni  o`z 
ichiga  oladi.  Bular  -  «Qadimgi  turkiy  til»,  «O`zbek  adabiy  tili  tarixi»  va  «O`zbek 
tilining  tarixiy  grammatikasi»  predmetlaridir.  Bu  uchala  predmet  ichki  xususiyatlari 
bilan bir-biriga bog`lik bo`lishiga karamasdan, tekshirish ob`ektlarini o`rganish usullari 
jihatidan bir-biridan farq qiladi.  
«Qadimgi  turkiy  til»  kursida  barcha  turkiy  qavmlar  uchun  mushtarak 
sanalgan turk runiy  yozma  yodgorliklari, ularning fonetik, leksik va  morfologik va 
sintaktik xususiyatlarini o`rganiladi. 
 «O`zbek  tilining  tarixiy  grammatika»si  tilning  fonetik  sistemasi 
taraqqiyotini, grammatik strukturasining rivojlanishini o`rganish bilan qiziqadi. Lekin 
til hodisalarining ijtimoiy hodisalar bilan munosabati, stillar taraqqiyoti va uning turli 
ko`rinishlari,  tilning  normasi  kabi  masalalar  uning  tekshirish  doirasidan  chetda 
qoladi. Bularni esa «O`zbek adabiy tili tarixi» predmeti tekshiradi. 
«O`zbek  adabiy  tili  tarixi»  kursi  til  taraqqiyotini  xalq  tarixi  bilan 

---

 
3 
bog`liqlik holda yoritib beradi. Adabiy til stilida yuz beradigan barcha o`zgarishlar u 
yoki bu darajada xalqning moddiy va ma`naviy hayotida yuz beradigan o`zgarishlar 
bilan bog`liqdir. 
Ishlab      chiqarish      va      savdoning      rivojlanishi,      sinflarning      paydo      bo`lishi, 
davlatlarning kelib chiqishi, ilm-fan va adabiyotning taraqqiyoti kabi  ijtimoiy-tarixiy 
omillar  til  taraqqiyotiga  ta`sir  ko`rsatadi.  Bu  har  bir  omil   o`zbek    adabiy    o`zbek 
adabiy    tilida  o`z    aksini    topishi    bilan    chegaralanib  qolmasdan,  balki ular badiiy 
tasvir vositalari taraqqiyotiga  o`z ta`sirini ko`rsatadi.  
Til tarixini o`rganish hozirgi zamon o`zbek tilini tarixiy tushunish, ya`ni bu 
tilning uzoq asrlar mobaynida davom etgan murakkab tarixiy jarayonlarning tarixiy 
samarasi ekanini keng tushunish imkonini tug`diradi. O`zbek tili, uning adabiy formasi 
uzoq davr va asrlarning tarixiy mahsulidir. U tarixda ma`lum bo`lgan  boshqa tillar 
kabi urug` tilidan qabila, qabila tilidan xalq va xalq tilidan milliy tilga qarab taraqqiy 
etdi.  Uzoq  asrlar  davom  etgan  bu  jarayonda  o`tmish  asrlardagi  til  hodisalari  keyingi 
davrlardagi  til  hodisalaridan  farqlanib  qoldi.  Ijtimoiy  tarixiy  taraqqiyot  talablariga 
javob berolmagan til hodisalari asta-sekin umumtil aloqasidan chiqib ketdi. Ularning 
o`rnini  zamon  talabi  bilan  yuzaga  kelgan  yangi  til  hodisalari  egalladi.  SHuning 
natijasida  yuqorida  aytilgandek,  hozirgi  zamon  o`zbek  tili  o`zining  o`tmishidan 
uzoqlashib  ketdi.  Bu  holatni  yozuv  yodgorliklarida  aks  etgan  hodisalar  bilan 
qiyoslashda yaqqol ko`rish mumkin. 
Ma`lumki,  tilning  struktura  elementlari  uzoq  o`tgan  davr  ichida  bir  xilda 
o`zgarib  kelmadi.  Ijtimoiy-tarixiy  tarakqiyot  dastavval  tilning  leksikasiga  o`z  ta`sirini 
o`tkazadi.  SHuning  uchun  tilning  boshqa  struktura  elementlariga  ko`ra  tilning  lug`at 
sostavi o`zgaruvchan bo`ladi. 
Tilning lug`at sostaviga qaraganda uning grammatik kurilishi sekinlik bilan 
o`zgargan.  Tilning  fonetik  sistemasi  fammatik  strukturasiga  nisbatan  yana  sekinlik 
bilan o`zgaradi. 
O`zbek adabiy tili tarixining ob`ekti matn va adabiy til hisoblanadi. 
Adabiy  til  tarixining  eng  muhim  vazifalaridan  biri  buyuk  so`z  ustalari  

---

 
4 
tomonidan  rivojlantirilgan  umumxalq  tilining  qayta  ishlanish  xususiyati  va  rolini 
aniqlashdir. 
O`zbek adabiy tili tarixi bir qator fanlar bilan bog`liq ravishda  o`rganiladi 
va  ular  bilan  uzviy  bog`lanadi.  Birinchi  navbatda,  o`zbek  tilshunosligi  doirasiga 
kiradigan fanlar bilan uzviy bog`lanadi. «O`zbek adabiy tili tarixi», «O`zbek tilining 
tarixiy  grammatikasi»,  «O`zbek  dialektologiyasi»ning  bergan  ilmiy  xulosalariga 
suyanadi. Ayni zamonda hozirgi o`zbek adabiy tili kursiga ilmiy zamin hozirlaydi. 2- 
navbatda  «Adabiyot  tarixi»  fani    bilan  bog`lanadi,  chunki  ulkan  va  boy  madaniy 
yodgorliklarimiz  shu  davr  tilini  tashuvchi  manba  xisoblanadi.  3-navbatda 
«O`zbekiston tarixi» fani bilan munosabatda bo`ladi, chunki adabiyot va til tarixini 
xalq tarixisiz tasavvur qilish mumkin emas. 
O`zbek adabiy tili tarixining asosiy manbalariga yozma obidalar - badiiy, 
ilmiy  asarlarning  mantlari,  sheva  materiallari,  joy  nomlari,  kishi  ismlari,  hozirgi 
o`zbek  adabiy  tili  materiallari,  tarixiy  lingvistik  lug`atlar,  turkshunoslikka  oid 
o`zbek, rus va xorijiy olimlarning tadqiqot va qo`llanmalari kiradi.