Til, lison va nutq munosabati. Lisoniy paradigma

Mustaqil o‘qish uchun
Rimliklar bahsi
Darsliklar har doim ham sevimli bo‘lavermaydi. Lekin rus olimi Aleksandr Aleksandrovich Reformatskiyning rus tilidagi “Tilshunoslikka kirish” kitobi, mana, bir necha talabalar avlodining sevimli darsligiga aylanib qolgan va shunga munosib ham. Uning til birliklari tavsifi bag‘ishlangan bir parchani keltirish bilan fikrimizni asoslaymiz.
“Til strukturasiga qanday birliklar kirishini aniqlash uchun quyidagi tahlilni keltiramiz: ikki nafar rimlik “kim eng kichik jumla ayta oladi” degan masalada bahslashib qolishibdi. Shunda biri debdi:

• 
  Eo rus (“Men qishloqqa!”).
  

Ikkinchisi debdi:

• 
  I (“Boraver”)!
  

Bu eng kichik, shu bilan birga, barcha jumlalarga xos belgilarga ega bo‘lgan to‘la ma’nodagi tugal jumla. Xo‘sh, bu jumlaning elementlari qaysilar?

1. 
   [i] – fonemaning nutqiy varianti, quloq bilan eshitiladi, i harf sifatida ko‘z bilan ko‘rilib, o‘qiladi;
   
2. 
   i – o‘zak (umuman olganda, morfema), qandaydir tushunchani ifodalaydigan element, birlik;
   
3. 
   i – muayyan hodisani anglatuvchi so‘z (bo‘yruq maylidagi, ikkinchi shaxsdagi, hozirgi-kelasi zamon fe’li);
   
4. 
   i – axborot mazmuniga ega bo‘lgan shaxsi aniq, yig‘iq, sodda gap.
   

Kichkinagina “i” da tilning barcha birliklari mujassam: 1) fonema; 2) morfema; 3) leksema; 4) sintaktik qurilma.
Tilda shundan boshqa xildagi narsa yo‘q bo‘lishi ham mumkin emas.
Nega olim til strukturasini tushuntirish uchun aynan shu misolni keltirdi. Tilda miqdor emas, balki sifat rol o‘ynaydi. Demak, til miqdoriy emas, balki sifatiy birliklardan iborat. Sifat esa vazifa, funksiya demakdir.
Энциклопедия. Языкознания. – Москва, 2001. –С.30