Til, lison va nutq munosabati. Lisoniy paradigma

2- ma’ruza


TIL, LISON VA NUTQ MUNOSABATI. LISONIY PARADIGMA


Reja:

1. 
   Tilning tarkibiy qismlari.
   
2. 
   “Lison” tushunchasi haqida ma’lumot.
   
3. 
   “Nutq” tushunchasi haqida ma’lumot.
   
4. 
   “Me’yor” tushunchasi haqida ma’lumot.
   

Kalit tushunchalar:
ilmiy bilish, fahmiy (empirik) bilish, nazariy (idrokiy, mantiqiy, ratsional) bilish, zohiriy belgi, botiniy belgi, empirik yondashuv, nazariy yondashuv, муносабат, UMIS va AHVO, WPm


Egallanadigan tushunchalar:
til, lison, nutq, me’yor


1. Tilning tarkibiy qismlari. Umuman borliq uchun xos bo‘lgan UMISning tildagi ko‘rinishi lison, AHVOniki esa nutq deb yuritiladi. Lison va nutqning majmui til deyiladi. Albatta, o‘quvchi bunda ushbu so‘zlarning etimologik ma’nosiga emas, balki terminologik ma’nosiga e’tibor qaratishlari kerak. Zero, ko‘p hollarda etimologik va terminologik ma’nolar mos kelmaydi. Masalan, o‘zbekcha til so‘zi arabcha lison so‘zi bilan bir xil ma’noni bildiradi. Biroq o‘zbek tilshunosligida ular boshqa-boshqa terminologik ma’nolar uchun qabul qilingan.

1. 
   Tilshunoslik paydo bo‘lgandan buyon lison va nutni farqlashga, tilga sistema sifatida munosabatda bo‘lishga harakat qilinadi. Chunki har qanday fan cheksiz hodisalarni umumlashtirishni maqsad qilib qo‘yadi. Xususiy hodisalar zamiridagi umumiylikni ko‘rishga intilish bilishning har ikki (fahmiy va idrokiy) bosqichida ham mavjud. Shu boisdan aytish mumkinki, bilishning empirik bosqichi mutlaq xususiylik bilan o‘ralashib qolmaganligi kabi, idrokiy bosqich ham mutlaq umumiylikni – UMISni tiklay olmaydi. Biroq тилшуносликнинг har бир босқичи o‘z vazifaлариga ega. Bugungi kunda tilshunoslik quyidagi taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi:
   
2. 
   tilshunoslikning qiyosiy-tarixiy davri. Bu davrda til sistemalarining kelib chiqishiga asosiy urg‘u berilib, til yaxlit olinib, uning birliklarini lisoniy va nutqiy turlarga ajratish masalasiga e’tibor qaratilmadi;
   
3.