Til, lison va nutq munosabati. Lisoniy paradigma

Mantiqiy mushohada uchun
1.Mavjudlik shaklsiz bo‘lmaydi, degan hukmni qanday tushunasiz?
2.Ongdagi har bir UMIS tafakkur mahsuli degan hukmni qanday tushunasiz?
3.“Dialektik yaxlit” bo‘lgan narsa bo‘linuvchanmi yoki bo‘linmas?

“Nutq” tushunchasi haqida ma’lumot. Nutq lisoniy birlikning jamiyat a’zolari ongida o‘rnashgan me’yor asosida muayyan moddiy (yozma, og‘zaki va h.) shakllardan birida voqelanishidir. Masalan, a fonemasi og‘zaki nutqda eshitiladigan tabiatga ega bo‘ladi, bu eshitilish tovushning baland/pastlik, cho‘ziq/qisqalik, kuchli/kuchsizlik, urg‘ulilik/urg‘usizlik kabilarni o‘z ichiga oladi. So‘zlovchi fonemalarni nutq tovushiga qanday sharoitda qay tarzda aylantirish qoidalarini biladi va bu qoidalarni til jamiyatidan o‘zlashtirib oladi. Ana shu qoidalar me’yor deyiladi.

Mustaqil o‘qish uchun PIYOLA Oldimizdagi piyolani kuzataylik. U go‘yoki nutqiy hodisa. U o‘ziga xos UMISning voqelanishi. Aslida har qanday AHVO faqat o‘z UMISining voqelanishidan iborat bo‘lmaydi. Unda har xil boshqa UMISlarning tajallilari ham aks etadi. Masalan, Men o‘qiyman jumlasini olaylik. U nutqiy hodisa – gap. Unda gap UMISI voqelanishi bilan birga boshqa UMISlar ham tajallilangan. Masalan, fonetik UMIS, leksik UMIS, morfologik UMIS va h. Bular lisoniy UMISlar zarralari. Unda yana nolisoniy UMISlar ham bor. Masalan, so‘zlovchi, tinglovchi, nutq vaziyati, muhiti va h. Yana piyolaga qaytamiz. Piyolada ham faqat piyolaga xos UMIS tajallisi bilan birga boshqa UMISlar zarralari ham mavjud. Narsaning o‘ziga xos sof UMISini aniqlash uchun boshqa UMIS zarralarini aqliy yo‘l bilan piyola AHVOsidan soqit qilish kerak. Piyolada qum, rang, harorat, qum zarralarini birlashtiruvchi modda va h. UMISlar mavjud. Xullas, Siz piyoladagi o‘z va o‘zga UMIS tajallilarini farqlab, ajrata olsangiz, nutqdagi tegishli AHVOlar zamiridagi UMISlarni aqliy yo‘l bilan tiklay olasiz. Marhamat, o‘zingizni sinab ko‘ring.

“Me’yor” tushunchasi haqida ma’lumot. Me’yor – lisoniy birlikning nutqda voqelanishi uchun tanlanish omil va usullari majmui. Masalan, o‘lmoq fe’li o‘rnida asfalasofilinga ravon bo‘lmoq iborasini qo‘llab bo‘lmaydigan vaziyat va holatlar mavjud. Ana shu vaziyat va holat – me’yorning bir ko‘rinishi. Me’yorni lisonning nutqqa aylanish muhiti, sharoiti deyish ham mumkin. Insonning nutqiy qobiliyati qaysi birlikdan qay vaziyatda qaysisini qo‘llash malakasidir. Bu qobiliyat nutqiy muhitni his etib, lisonga murojaat qilishni ta’minlaydi.

Bir-birini taqozo etuvchi, o‘zaro bog‘liq bo‘lgan lison – me’yor – nutq zanjirida faqat nutq tashqi (moddiy) shaklda (og‘zaki, yozma) namoyon bo‘ladi va sezgi a’zolarimizga ta’sir qiladi.