Til, lison va nutq munosabati. Lisoniy paradigma

Kalit tushunchalar
til, lison, nutq, lisoniy birlik, nutqiy birlik, UMIS, AHVO


O‘zlashtiriladigan tushunchalar
fonema, tovush, morfema, qo‘shimcha, leksema, so‘z, qolip, hosila

Til lison va nutqdan iborat bo‘lganligi sababli lisoniy va nutqiy sath birliklarini umumlashtirib, til birliklari deyish mumkin. Fonema, tovush, morfema, qo‘shimcha, leksema, so‘z, qolip, hosila til birliklaridir.

1. Fonema va tovush. Fonema – eng kichik lisoniy birlik. “Ma’no farqlash” vazifasini fonemaning mazmuniy jihati deyish mumkin. Demak, fonemaning ma’no farqlashi deganda, turli fonemalarning nutqiy ko‘rinishlari bo‘lgan nutq tovushlarning ma’no farqlashi tushuniladi. Boshqacha aytganda, fonema o‘zining nutqiy ko‘rinishi bo‘lgan nutq tovushlari vositasida ma’no farqlaydi.Fonema muayyan til egalarining bir turdagi tovushlar (masalan, nutqdagi ko‘plab а tovushlari) haqidagi umumiy tasavvuridir. Fonema ongda yakka holda, ajralgan tarzda mavjud bo‘ladi. Ya’ni, masalan, [a] fonemasi hech qachon boshqa fonema bilan birikkan holda bo‘lishi mumkin emas. Har bir fonema so‘zlovchilar ongida bir turdagi tovushlarning umumiy“akustik-artikulyatsion portreti” yoki “tovushlar obrazi” sifatida saqlanadi.
O‘zbek tilida so‘zlovchi shaxslar ongida tovushlarning 30 ta tipi – fonema haqida ma’lumot bor.
Фонеманинг нутқда воқеланиши товушдир. Нутқдаги барча тил бирликлари таркибидаги овозли тил ҳодисаси нутқ товуши ҳисобланади.
Tabiatdagi tovushlar uch xil: fizik, biologik va nutq tovushi. Fizik tovush jonli va jonsiz mavjudotning barchasiga xos, u havoning siqilishidan hosil bo‘ladi. Biologik tovush jonli mavjudotga xos va tiriklik bеlgisidan biri. Hayvon va parrandaning ovozi, kishining gap hosil qilmaydigan tovushlari: qiyqiriq, xurrak, kulgi, yig‘i ovozi.
Nutq tovushi faqat insonga xos bo‘lib, uch xil xususiyati bor:
1) ijtimoiy tabiatga ega;
2) ma’no farqlaydi;