Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Tashkil qilingan «bosqinchilik» yoki bozorga katta miqdorda valyuta tashlash milliy valyutaga bo’lgan talab va taklifga, pirovardida valyuta kursiga ta’sir qiladi. Uchyot stavkalarining oshirilishi pullarni yanada «qimmatliroq», uning pasaytirilishi esa ularni yanada «arzonroq» qiladi, o’z navbatida davlat tomonidan kurilgan bunday chora investitsiya, to’lov majburiyatlari harakatiga ta’sir qiladi va shunga muvofiq valyuta kurslarining o’zgarishiga olib keladi. XVF faol a’zolarining kelishuvlariga ko’ra 1976 yildan boshlab, bu mamlakatlarning Markaziy banklari xorijiy valyutalarni sotadilar va sotib oladilar, 1985 yildan boshlab esa, jahon valyutalari kurslarini tartibga solish maqsadida kelishilgan «birlashgan bosqinchilik» va uchyot stavkalarini o’zgarishi choralarini qo’llamoqdalar. Valyutalarni almashtiruv kurslari tebranishini samarali boshqarishga misol qilib yevropa valyuta uyushmasi faoliyatnni keltirish mumkin.

• 
  Tashkil qilingan «bosqinchilik» yoki bozorga katta miqdorda valyuta tashlash milliy valyutaga bo’lgan talab va taklifga, pirovardida valyuta kursiga ta’sir qiladi. Uchyot stavkalarining oshirilishi pullarni yanada «qimmatliroq», uning pasaytirilishi esa ularni yanada «arzonroq» qiladi, o’z navbatida davlat tomonidan kurilgan bunday chora investitsiya, to’lov majburiyatlari harakatiga ta’sir qiladi va shunga muvofiq valyuta kurslarining o’zgarishiga olib keladi. XVF faol a’zolarining kelishuvlariga ko’ra 1976 yildan boshlab, bu mamlakatlarning Markaziy banklari xorijiy valyutalarni sotadilar va sotib oladilar, 1985 yildan boshlab esa, jahon valyutalari kurslarini tartibga solish maqsadida kelishilgan «birlashgan bosqinchilik» va uchyot stavkalarini o’zgarishi choralarini qo’llamoqdalar. Valyutalarni almashtiruv kurslari tebranishini samarali boshqarishga misol qilib yevropa valyuta uyushmasi faoliyatnni keltirish mumkin.
  

Uning qatnashchilari o’z valyutalari kurslarini faqat o’rnatilgan miqdor doirasida, belgilangan chegaralarda o’zgartirishga yo’l qo’yadilar.

• 
  Uning qatnashchilari o’z valyutalari kurslarini faqat o’rnatilgan miqdor doirasida, belgilangan chegaralarda o’zgartirishga yo’l qo’yadilar.
  
• 
  Davlat olib borayotgan iqtisodiy siyosatning kuchli ta’sir qiluvchi quroli bo’lib, milliy valyutani «devalvatsiya» yoki «revalvatsiya» qilish hisoblanadi. Devalvatsiya deganda, milliy valyuta bahosini jahon pul standartiga nisbatan kamaytirishga qaratilgan tadbir tushuniladi va aksincha, uning qiymatini oshirishga karatilgan tadbir revalvatsiya deb ataladi. 70-yillargacha, oltin standart davrlarda vaqtlarda, milliy valyutalar oltinga nisbatan arzonlashtirilgan (ya’ni ularning oltin miqdori rasman pasaytirilgan), undan keyingi davrlarda esa, erkin konvertirlanadigan valyutalarga nisbatan pasaytirilgan, XVF ga a’zo mamlakatlar esa, o’z valyutalarini SDRga nisbatan ham pasaytirganlar.
  

• 
  Suzib yuruvchi kurslar asosida barpo etilgan zamonaviy valyuta tizimida valyutalarning bozor devalvatsiyasi tadbiq qilinmoqda. Bu bozorda bir pul birligi bahosini asosiy iqtisodiy sheriklar bo’lgan bir guruh mamlakatlarning valyutalariga yoki birgalikda tebranib turuvchi valyutalar uchun rasmiy o’rnatilgan markaziy kursga nisbatan tushirib yuborishni bildiradi, markaziy kurslar qandaydir bir valyutaga (asosan AQSH dollariga) yoki «valyutalar savatiga» yoki xalqaro pul birligiga nisbatan o’rnatiladi. Masalan, yevropa valyuta uyushmasida milliy valyutalarning markaziy kursi eKYUga nisbatan o’rnatiladi. Ushbu uyushma a’zolari uchun ular pul birliklarining markaziy kurs atrofida tebranib turish chegarasi aniqlanadi (masalan 2,5 foiz atrofida). O’zgarishlar o’rnatilgan chegaradan oshib ketsa, devalvatsiya hisoblanadi. Agar valyutalarning oddiy qadrsizlanishi valyuta bozoridagi talab va taklif ta’sirida ro’y bersa, devalvatsiya shu bilan farq qiladiki bu jarayonda milliy valyuta qiymati bir vaqtda sezilarli darajada pasaytiriladi, uning miqdori XVF bilan kelishilgan holda hukumatlar tomonidan o’rnatiladi.
  

Milliy valyutani devalvatsiya qilishdan davlatlar jahon bozorida eksport qilinayotgan tovarlarning bahosini pasaytirish va ichki bozorda import tovarlarining bahosini oshirish hamda shu yo’l bilan eksport-import oqimini tartibga solishda foydalanadilar.

Barcha mamlakatlar ma’lum muddatda o’z valyutalari kurslari to’g’risidagi axborotni e’lon qilib boradilar. Misol uchun, respublikamizda 1994 yildan buyon markaziy gazetalarda O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining xorijiy valyutalarni so’mga nisbatan rasmiy kursi e’lon qilib kelinmoqda. Bunday xabarlarda gap rasmiy nominal valyuta kurslari to’g’risida boradi. Lekin kuchayib borayotgan inflyatsiya sharoitida jahon bozorida milliy maxsulotga bo’lgan talabni, uni raqobatga bardoshliligini aniqlashda milliy va xorijiy tovarlar baholari o’rtasidagi nisbatni ham bilish kerak bo’ladi. YA’ni milliy valyutaning real almashtirish kursini hisoblab chiqish kerak.