Tibbiyot instituti talabalari uchun

7.4. Traktordan jarohatlanish
Tuzilishiga qarab traktorlar 2 turga bo’linadi:
1) o’rmalovchi traktor;
2) g’ildirakli traktor.
G’ildirakli traktor bilan jarohatlanish ko’pincha avtomobildan 
jarohatlanishni eslatadi.
O’rmalovchi traktor bilan jarohatlanish, aksincha, anchagina o’ziga xos 
xususiyatlariga qarab ko’pchilik hollarda jarohatlanish xarakteri traktordan 
jarohatlanish borligi va traktorning turi, ba’zan traktorning rusumiga qarab 
aniqlaniladi.
Odatda traktorlar qishloq xo’jaligi, yo’l, erkavlash va boshqa mashina 
hamda asboblar, har xil chana va aravalarni sudrashda osma yoki pritseplarni 
harakatlantirishda qo’llaniladi. Buning natijasida bu mashinalar va asboblar orqali 
jarohatlanish etkazilishi mumkin.
Traktordan jarohatlanishlarning tasnifi quyidagicha:
1. Harakatlanuvchi traktor qismlari bilan urilish.
2. Traktor g’ilddiragi yoki gusenitsasining odam tanasidan o’tishi.
118

---

3. Harakatlanuvchi traktor yoki pritsepdan yiqilishi.
4. Traktor kabinasida jarohatlanish (odatda to’ntarilgan traktordan).
5. Traktor bilan harakatlanmaydigan predmet orasida siqilish.
6. Traktordan jarohatlanishning kombinatsiyalashgan turi (traktor bilan 
urish va keyinchalik uni odam ustidan o’tishi; harakatlanuvchi traktordan 
yiqilish va uning ustidan traktor g’ildiragining o’tib ketishi).
7. Pritsepli yoki osma asboblar hamda shatakka oluvchi chanalar ta’sirida 
jarohatalanish.
8. Boshqa holatlar.
1. O’rmalovchi traktor etkazgan jarohatlarning o’ziga xos xususiyatlari 
va hosil bo’lish mexanizmlari.
Harakatlanuvchi traktorning qandaydir qismlari 
bilan urilish o’tmas og’ir predmet ta’siri uchun xarakterli jarohatlanishlarni yuzaga 
keltiradi. O’rmalovchi traktorning uncha katta bo’lmagan tezligi tufayli traktordan 
jarohatlanishning bu turi kamdan kam uchraydi. Birlamchi urilish joyida 
jarohatlanish uncha katta bo’lmaydi.
Traktor gusenitsasi (o’rmalovchi g’ildiragi) jabrlanuvchi tanasidan o’tganda 
harakterli muhim jarohatlanishlar kuzatiladi. Bunda ko’pgina qo’pol 
jarohatlanishlar sodir bo’ladi va jabrlanuvchining o’limiga sababchi bo’ladi.
Traktordan jarohatlanishning bu turida yuzaga keluvchi jarohatlanishlar 
xarakteri ko’pincha gusenitsaning tuzilishiga bog’liq bo’lib, jabrlanuvchi tanasidan 
do’malab o’tishining o’ziga xos xususiyatlari alohida ahamiyatga egadir. Gusenitsa 
o’ziga xos yopiq metallik zanjir bo’lib, alohida traktlardan tuzilgan va bir-biri bilan 
sharnirlar yordamida biriktirilganligi ko’zga tashlanadi. Bunday xalqalarning 
tayanch yuza qismida gusenitsa uzunligiga ko’ndalang holda ko’tariluvchi 
shporalar (tuproqni ilintiruvchi) joylashganligi ko’rinadi. Shporalar orasida masofa 
bir xil markali traktorlarda taxminan bir xil bo’ladi. Shporalarning solishtirma 
bosimi gusenitsalar barcha zvenosi solishtirma bosimidan 30-40 marta yuqori 
bo’ladi. Shuning uchun ham shporalar ancha ko’zga tashlanuvchi jarohatlanishlarni 
yuzaga keltirib, gusenitsaning boshqa qismlaridan farqlanadi. Jarohatlanishlarning 
o’zlari esa shporaning tuzilishiga qarab o’ziga xos xarakterga ega bo’ladi.
119

---

Gusenitsaning jabrlanuvchi tanasidan dumalab o’tishining o’ziga xos 
xususiyatlari mavjud. Masalan, avtomobil g’ildiragining odam tanasidan 
o’tishining 2 fazasi (itarish, tananing aylanib ketishi, 1-jadvalga qaralsin) 
traktordan jarohatlanishda amalda uchramaydi, ammo uchinchi va to’rtinchi fazalar 
avtomobildan jarohatlanishlardan farqlanadi. Xususan, gusenitsaning odam 
tanasiga chiqishida ko’pincha gusenitsa tagidan qurbon bo’lgan kishining 
«tortilishi-sudralishi» ko’zga tashlanadi (Novikov Yu.A., 1968). Bunda ildirilgan 
tuproq jabrlanuvchining kiyimiga yopishib, uni tanasini gusenitsa tagidan tortadi. 
Gusenitsaning odam tanasidan aylanib o’tishi (to’rtinchi faza) uzlukli bo’lmasdan, 
balki uzluksiz bo’lib, gusenitsaning bir bug’ini qarshilik ustidan aylanib, ancha 
vaqt harakatsiz turadi va traktorning barcha og’irligi bir guruh bo’g’inlar orqali 
odam tanasiga mahkamlangan holda dumalab o’taolmaydi.
Tuproqni ushlovchi ta’siri odam tanasidan o’tish paytida terida yo’lsimon 
shilinishlar va qontalashlar hosil bo’lishiga olib kelib, tanadan o’tish chizig’ida 
perpendikulyar joylashadi (29-rasm). Odatda, shilinishning bir tomonida traktor 
harakatiga qarama-qarshi atrofga yo’nalgan epidermis siljishidan hosil bo’lgan 
parcha (qiyqim) ko’zga tashlanadi.