Tibbiyot instituti talabalari uchun

Ikkinchi davr
- hashoratlar tomonidan murdani aktiv emirilishi. Bu davr 
15-20 kundan to 2 oygacha davom etadi. Bu davr ham 2 davrchaga bo’linadi:
1) yumshoq to’qimalarning dastlabki emirilishi, bu asosan chivin (pashsha) 
lichinkalari faoliyati tufayli sodir bo’ladi;
2) yumshoq to’qimalarning so’nggi emirilishi, bunda qo’ng’iz lichinkalari 
faoliyati nekrofaglar 30-45 kun rivojlansa, vaxshiy qo’ng’izlar 45-60 
kungacha faoliyat ko’rsatadi.
Uchinchi davr
– murdani chala yalang’ochlanishi shu yilning issiq davri 
tamom bo’lgungacha bo’lgan vaqtni o’z ichiga olib, kelgusi yilga o’tishi ham 
mumkin. Bu vaqtda murdada nekrofaglar, yirtqich qo’ng’izlar rivojlanishining 
tugallanishi va bunga suvsizlangan organik moddalar bilan oziqlanuvchi teri 
eyuvchilar va mitalar qo’shiladi.
To’rtinchi davrda
tananing batamom yalang’ochlanishi kuzatilib, bu davr 
yillab cho’zilib, suyakning to’lig’icha emirilishi bilan tugallanadi. Bu davr ham 2 
437

---

davrchaga bo’linadi:
1) suyakning organik moddasini emirilishi;
2) suyakning mineral asosini emirilishi.
Bu davrda yalang’ochlangan murdada hashoratlar umuman kuzatilmaydi. 
Yuqorida keltirilgan davr va davrchalar ko’pgina sharoitlarga bog’liq bo’lib, ularni 
hisobga olishning doimo ham imkoniyati bo’lavermaydi. Shuning uchun ham 
murdadagi hashoratlarga qarab o’limning vaqtini faqat taxminiy aniqlash 
mumkinligini esdan chiqarmaslik zarur.
Ba’zan murdada o’simliklar, masalan, mog’orlash kuzatilib, keyinchalik 
ularning o’rnida qora dog’ qoladi. Bu dog’lar hayvon tuyog’ining iziga o’xshash 
bo’ladi. Erda yotgan o’liklarga ko’pincha o’simliklar o’sadi, shularga qarab 
botanik tekshirishda o’simlik yoshini, murdani shu joyda bo’lgan vaqtini aniqlash 
imkoniyati to’g’iladi.
Suvda bo’lgan murdalar anchagina jarohatlanishi mumkin. Ularni yumshoq 
to’qimalarini eyishda ayrim baliqlar, qisqichbaqalar va boshqa suv hayvonlari 
qatnashadilar. Bunda tananing kiyim bilan yopilgan qismlari, odatda 
jarohatlanmaganligi ko’rinadi.