Tibbiyot instituti talabalari uchun

3. Murdaning sovunlanishi (jirovosk).
Agar murda sovuq suv yoki nam 
434

---

chirigan tuproqqa tushganda chirish jarayoni tezlikda to’xtab, biroz vaqt o’tgandan 
keyin murdaning yumshoq to’qimalari jirovoskga aylanadi.
Jirovosk hosil bo’lish jarayoni yog’larni parchalanishi tufayli glitserin va 
yog’ kislotalari (olein, palmetin, stearin kislotalari) hosil bo’lishi bilan bog’liq. 
Bunda yog’ qislotalari suv va tuproq tarkibidagi kaltsiy va magniy tuzlari bilan 
birikib qattiq va suvda erimaydigan sovun hosil qiladi. Shuning uchun ham 
jirovosk o’zining kimyoviy tarkibi jihatidan qattiq yog’ kislotalari va ularning 
tuzlar bilan aralashmasidir.
Jirovosk holatida bo’lgan murda to’qimalari qattiq bir jinsli amorf massa 
bo’lib, ayrim hollarda unda gistologik tarkibida alohida xo’jayra elementlarini 
topish mumkin. Tashqi ko’rinishidan kulrang-qizg’ish yoki kulrang-sarg’ish tusli 
ancha qattiq konsistentsiyali massa bo’lib, engil uvalanib ketuvchi va yoqimsiz 
achigansimon hid tarqatish xususiyatiga egadir. Murda kerakli sharoitga 
tushgandan keyin 2-3 oy o’tgach jirovosk hosil bo’lishi boshlanadi. Biroq barcha 
organ va to’qimalarni to’liq jirovoskka aylanishi uchun 1 yilga yaqin vaqt talab 
qilinadi. Yosh bolalarning murdalari tezroq, ya’ni 4-5 oydan keyin jirovoskga 
aylanadi.
Jirovosk hosil bo’lish tezligida qandaydir qonuniyatlar bo’lmaganligi sababli 
bu xolatni o’limning vaqtini aniqlashda katta ehtiyotlilik bilan qo’llanilishi talab 
qilinadi. Jirovoskning sud tibbiyoti ekspertizasi uchun ahamiyati xuddi 
mumlanishnikiga o’xshashdir. Jirovosk holati murdaning tashqi ko’rinishini va 
unda bo’lgan jarohatlanishlarni ma’lum darajada saqlaydi.
15.3. Murdalarni hashoratlar, hayvonlar, qushlar va o’simliklar tomonidan 
emirilishi
Ochik maydonda, o’rmonda bo’lgan murdalar har xil hayvonlar, 
kemiruvchilar yoki yirtqichlar ta’siriga uchrashi mumkin. Ular murda tanasining 
ochiq joylaridagi yumshoq to’qimalarni va ba’zan murdani to’lig’icha eb 
qo’yishlari ham mumkin.
435

---

Agar murdalar yaxshi saqlanmaganda kalamushlar murda yuzidagi yumshoq 
to’qimalarni eb qo’yishi kuzatiladi. Ko’pchilik hollarda murdalarni qushlar 
(qarg’alar, quzg’unlar va boshqalar) jarohatlashi mumkin. Qushlar tomonidan 
etkazilgan jarohatlanishlar ham xuddi hayvonlardagi kabi har xil asboblardan 
etkazilgan jarohatlanishlarga o’xshab ketadi. Masalan, quzg’unning tumshug’i 
bilan etkazilgan yara sanchilib-kesilgan yarani eslatadi. Kemiruvchilar va 
yirtqichlar etkazgan murdadagi jarohatlar xarakterli tishsimon qirrali yaraning 
bo’lishi, shuningdek hayvonlar tishining izlari suyakda bo’lishi bilan osongina 
aniqlaniladi.
Murdalar hashoratlar va ularning lichinkalari yordamida anchagina 
emirilishi mumkin. Yilning issiq faslida o’lgandan keyin birdaniga ko’zi, og’zi va 
burun bo’shliqlari atrofida, yaralarda ko’p miqdordagi chivin (pashsha) 
tuxumlarini ko’rish mumkin. Tuxumdan 10-30 soat o’tgach qurtcha hosil bo’lib, 
o’zidan proteolitik fermentlar ajratib yumshoq to’qimalarni emira boshlaydi. Bir 
haftadan keyin qurtchadan qo’g’irchoqcha paydo bo’lib, bu 2 haftadan keyin 
chivinga (pashshaga) aylanadi. Shunday qilib, 15-20
0
S li haroratda chivin 
(pashsha) ning rivojlanish jarayoni taxminan 3 hafta ichida ko’zga tashlanadi. 
Ancha katta haroratda esa chivin (pashsha) ni ko’payishi tezlashadi. Chivin 
(pashsha) ni rivojlanish davrini aniqlash o’limning sodir bo’lish muddatini 
aniqlashda yordamlashishi mumkin.
Chirigan hidli joyda chivin (pashsha) larni yig’ilib qolishini kriminalistik 
maqsadlarda foydalanish mumkin. Ularning yig’ilishiga qarab, ba’zan o’ldirilgan 
odam murdasi ko’milgan joyi aniqlaniladi.
Chivin (pashsha) lichinkalari yangi tug’ilgan chaqaloq yumshoq to’qimasini 
10-12 kun ichida to’lig’icha yo’qotishi, katta odamlarnikini esa 3-4 haftada 
batamom tugatishi mumkin. Chumolilar 4-8 hafta ichida murda tanasini yumshoq 
to’qimalardan yalang’ochlab qo’yishi kuzatiladi.
Murdada topilgan tuxum, lichinkalar va qo’g’irchoq hamda katta o’ziga xos 
hashoratlarni entomologik tekshiruv o’lim sodir bo’lgan vaqtini aniqlashda 
qo’llanilishi taklif qilingan.
436

---

M.I.Marchenkoning fikricha (1972-1973 yillar) agar murda hashoratning 
kirishi uchun qulay sharoitda bo’lsa, murdaning emirilishi 4 davrga bo’linadi va bu 
o’z navbatida 8 davrchalarga bo’linadi.
Birinchi davr – mikrobning parchalanishi – o’lgan vaqtdan to chirish 
emfizemasi paydo bo’lgangachadagi davr bo’lib, bu tashqi muhit haroratiga 
bog’liq holda 1-2 sutkadan to 1,5 haftagacha davom etadi. Bu davr 4 davrchaga 
bo’linadi:
1) «toza» o’lik – dastlabki murda o’zgarishlari rivojlanguncha bo’lgan davr;
2) dastlabki murda o’zgarishlari 2-3 sutkagacha bo’lgan davr;
3) dastlabki chirish o’zgarishlari – murdaning ko’karishi va chirik vena 
to’rlari paydo bo’lishi;
4) chirigan murdani shishib ketishi.
Birinchi davrda birinchi 2 kunda murdani hasharatlar, ayniqsa chivin 
(pashsha) lar bosib ketib, ular ko’p miqdorda tuxum qo’yadi va murdani eyuvchi 
qo’ng’izlar paydo bo’ladi va natijada chivin (pashsha) larni ommaviy tuxum 
qo’yishi to’xtaydi.