Tibbiyot instituti talabalari uchun

11.2. Mexanik asfiksiyaning rivojlanish jarayoni va murdadagi belgilar
Asfiksiyaning kechishi 5 davrga bo’linadi:
1) asfiksiya oldi davri;
2) xansirash davri;
3) nafas olishning qisqa muddatga to’xtash davri (pauza davri);
4) terminal nafas olish davri;
5) nafas olishni to’lig’icha to’xtash davri.
Asfiksiya oldi davrida nafas olish qisqa muddatga (10-15 sekund) to’xtaydi. 
Ba’zan tartibsiz harakat qilishi mumkin. Bu davrda asfiksiyaning hech bir belgisi 
kuzatilmaydi.
Ikkinchi davrda organizmda karbonat angidrid yig’ilgani va kislorod 
kamaygani uchun nafas olish tezlashadi. Avvalo nafas olish chiqarishga qaraganda 
ancha chuqur va davomli bo’ladi. Bunga 
inspirator xansirash
deyiladi. Taxminan 
bir minutdan keyin inspirator xansirash
ekspirator xansirash
bilan almashinadi. 
Bunda nafas chiqarish nafas olishga qaraganda ustunlik qiladi. Bu davrning oxirida 
203

---

kuchli klonik talvasalanish boshlanib o’ziga bog’liq bo’lmagan holda axlati va 
siydigi ajraladi. Pauza davrida nafas olish to’xtaydi, reflekslari, og’riqni sezish va 
taktil sezuvchanligi yo’qoladi, ammo yurakning qisqarishi saqlanadi. Bundan 
keyin terminal nafas olish davri boshlanadi. Bu davrda havo etishmovchiligi 
tufayli tez va kalta-kalta nafas olish kuzatiladi. Bu davr tugagach, beshinchi davr 
nafas olishning to’liq to’xtashi ko’zga tashlanadi. Bu davrda yurak urishi 
tezlashadi va kuchsizlanib, ko’pincha asfiksiya boshlangan davrdan 5-8 minut 
o’tgach to’xtaydi, o’lim sodir bo’ladi. Ko’pincha nafas olish to’xtagandan keyin 
ham yurak urishi 15-30 minutgacha davom etadi. Yuqorida ko’rsatilgan vaqt 
asfiksiyaning turi, rivojlanishining ayrim holati va organizmning individual 
xususiyatlariga qarab o’zgarishi mumkin.
Asfiksiyaning rivojlanish jarayonida qon aylanish keskin buzilishi ko’zga 
tashlanadi. Yurak muskullariga o’tkir kislorod etishmasligidan yurakning 
qisqarishi susayadi hamda arterial bosim kamayadi. O’pkadan qonni oqib ketishi 
qiyinlashishi tufayli yurakning o’ng tomoni qon bilan to’lib, g’ovak venalardan 
qonni oqib ketishi qiyinlashadi. Buning natijasida venoz sistemasi qon bilan 
to’lishib ichki organlar to’laqonli bo’lib qoladi. Ayrim yurak-qon tomiri 
kasalliklarida asfiksiyaning o’tishi yurakning to’xtab qolishi nafas olishning 
to’xtashiga qadar sodir bo’ladi.
Mexanik asfiksiyada markaziy nerv sistemasi funktsiyasining og’ir buzilishi 
bilan birga davom etadi. Asfiksiyaning birinchi minuti oxiri va ikkinchi minutining 
boshida xushini yo’qotadi, bo’yin tomirlari siqilganda, ayniqsa osilish paytida 
yanada oldinroq xushini yo’qotish kuzatiladi. Agar asfiksiya sekinlik bilan 
rivojlansa xushini yo’qotish bilan birgalikda ko’rish, eshitish hamda og’riqni 
sezish qobiliyati ham yo’qoladi.
Mexanik asfiksiya uchun barcha mushaklarda qisqarishlar (talvasalar) 
tufayli va aktiv harakat qilish qobiliyatini yo’qotilishi ham xarakterli hisoblanadi. 
Ichak va siydik pufagi silliq mushaklari qo’zg’aluvchanligi oshishi hamda 
sfinktorlarning kuchsizlanishidan odamni o’ziga bog’liq bo’lmagan holatda axlati 
va siydigini chiqib ketishi kuzatiladi. Shu sababga ko’ra erkaklar spermasi ham 
204

---

ajralishi mumkin.