Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

13.1. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari 

Tirik  organizmda  kechadigan  koʻpgina  biokimyoviy  jara­

yonlarning  oksidlanish­qaytarilish  jarayonlaridir,  shuning  uchun 

tibbiyot amaliyotida oksidlanish­qaytarilish reaksiyalarining borish 

qonuniyatlarini oʻrganish va ularni biologik sistemalarga tatbiq eta 

olish zarur. Tarkibida hayot uchun zarur boʻlgan metallar ­ temir, 

mis, kobalt, molibden va boshqa moddalar saqlaydigan metallfer­

mentlar tomonidan amalga oshiriladigan biokimyoviy oksidlan­

ish­qaytarilish  jarayonlarida  kislorod  atomi  elektron  qabul  qilib, 

gidroksoguruhlarga  oʻtishi,  vodorod  va  gidrid  ionlarning  ajralishi 

va boshqa jarayonlar roʻy beradi. 

Oʻsimliklarda  fotosintez,  tirik  organizmlarda  esa  nafas  olish 

eng muhim bioredoks jarayonlardir. Masalan, fotosintezda quyosh 

energiyasining yigʻilishi quyidagicha boradi:

– Molekulalararo

– Ichkimolekular

– Disproporsiyalanish

– Sinproporsiya reaksiyalari

Molekulalararo oksidlanish-qaytarilish. Bu jarayonda oksid­

lovchi va qaytaruvchi turli molekulalar tarkibida boʻladi:

2HNO

2

 + H

2

S =2NO + S + 2H

2

O

HNO

2

 dagi N

+3

  oksidlovchi,  H

2

S tarkibidagi S

­2

  qaytaruvchi 

vazifasini bajaradi.

– Ichki molekular oksidlanish-qaytarilish .Bu jarayonda mole­

kula tarkibining bir qismi oksidlanadi, qolgan qismi qaytariladi. Bu 

turdagi reaksiyalarga koʻpchilik termik parchalanish jarayonlari mi­

sol boʻla oladi.

2KC1O

3

 = 2KC1 + 3O

2

Keltirilgan reaksiyada kaliy xlorat takibidagi C1

+5

 oksidlovchi, 

O

­2

 qaytaruvchi vazifasini bajaradi. 

---

Tibbiy kimyo / 1  

289

–  Disproporsiyalanish  (oʻz­oʻzini  oksidlash  va  oʻz­oʻzini  qa­

ytarish). Bu jarayonda bir elementning oʻzi ham oksidlanadi, ham 

qaytariladi.

Cl

2

 + H

2

O = HC1 +HC1O

– Reaksiyadagi molekular xlor bir vaqtning oʻzida ikki vazi­

fani bajaradi. Cl

2

0 

®Sinproporsiyalanish. Bu jarayonda molekulada 

bir elementning turli xil oksidlanish darajasidagi atomlari reaksiya 

natijasida bir xil oksidlanish darajasidagi birikmalarga aylanadi. 

Masalan:

NH

4

NO

2

= N

2

+ 2H

2

O

Bu jarayonda disproporsiyalanishga teskari holat kuzatiladi.

Oksidlanish­qaytarilish  reaksiyalarining  borish  yoʻnalishiga 

eritma muhiti ta’sir koʻrsatadi. Muhitni oʻzgartirish natijasida bir xil 

oksidlovchi va bir xil qaytaruvchi ishtirok etgan holatlarda muhitga 

koʻra  turli  mahsulotlar  hosil  boʻladi.  Ushbu  jarayonlar  kaliy  per­

manganat ishtirokidagi oksidimetriya usullarida keltirilgan.

Quyidagi jarayon kislotali muhitda boradi. Bunda kaliy bixro­

mat oksidlovchi, natriy sulfit qaytaruvchi, sulfat kislota esa kislotali 

muhitni ta’minlaydi:

K

2

Cr

2

O

7

+3Na

2

SO

3

 + 4H

2

SO

4

 = K

2

SO

4

 + Cr

2

(SO

4

)

3

 +3Na

2

SO

4

Cr

2

O

7

2­

 +14H

+

– 6e

­

=2Cr

3+

 + 7H

2

O 6│1

SO

3

2­

+ H

2

O – 2e

­

= SO

4

2­ 

+ 2H

+ 

2│1