Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

9.6. Bufer sistemaning ta’sir mexanizmi

Bufer sistemalarga oz miqdorda kislota yoki ishqor qoʻshilgan­

da ularning pHi amalda oʻzgarmaydi, chunki quyida keltirilgan teng­

---

1-kurs talabalari uchun darslik

226

lama boʻyicha qoʻshilgan kuchli kislota ekvivalent miqdor kuchsiz 

kislota (kuchsiz asos) yoki qoʻshilgan ishqor ekvivalent miqdordagi 

tuz bilan almashinadi:

Qoʻshilayotgan  kislota  bufer  sistemaning  komponentlaridan 

biri CH

3

COONa bilan quyidagicha reaksiyaga kirishadi:

CH

3

COONa + HCl→ CH

3

COOH + NaCl

Bunda  CH

3

COONa  ning  bir  qismi  CH

3

COOH  ga  oʻtadi. Bu­

ning oqibatida vodorod ionlari toʻliq kuchsiz kislota CH

3

COOH ga 

bogʻlanadi, qoʻshilgan kuchli kislota ekvivalent miqdorda kuchsiz 

kislotaga almashinadi va eritmadagi CH

3

COOH ning miqdori orta­

di. Ma’lumki, Ostvaldning suyultirish qonuniga koʻra, kuchsizmod­

dalarning konsentratsiyasi ortishi bilan ularning dissotsiyala nishi 

kamayadi. Natijada H

+ 

ionlarining miqdori va c(H

+

) hamda pH qiy­

matlari oʻzgarmaydi.

Bu sistemaga ishqor qoʻshilganda esa quyidagi oʻzgarish roʻy 

beradi:

Qoʻshilayotgan ishqor bufer sistemaning komponentlaridan biri 

boʻlgan CH

3

COOH bilan quyidagicha reaksiyaga kirishadi:

CH

3

COOH + NaOH → CH

3

COONa + H

2

O

Bu jarayonda gidroksid ionlari sirka kislota protoni bilan 

bogʻlanadi  va  kuchsiz  elektrolit  suv  hosil  qiladi.  Shuning  uchun 

c(OH

­

) konsentratsiyasi oʻzgarmaydi, oqibatda pH deyarli oʻzgar­

may qoladi.

---

Tibbiy kimyo / 1  

227

Bufer  sistemaning  ikkinchi  guruhi  ­  ammiakli  buferni  koʻrib 

chiqamiz.

NH

4

Cl

NH

4

+

 + Cl

­

NH

3

.

H

2

O

NH

4

+

 + OH

­

Kislotata’sirida:

 

NH

3

.

H

2

O + H

+

NH

4

+

 + H

2

O;

Ishqorta’sirida:

 

NH

3

.

H

2

O

NH

4

+

 + OH

­

 Bufer sistemalarni 100 martagacha suyultirish ularning pH qiy­

matiga juda kam ta’sir koʻrsatadi, chunki ikkala component konsen­

tratsiyasi bir me’yorda kamayadi. Yuqorida keltirilgan tenglamalar­

ga koʻra, kislota va asos konsentratsiyasi nisbati oʻzgarmaydi.

Bufer sistemalarning pH ini doimiy ushlab turish cheklangan­

dir va u qoʻshilayotgan kislota hamda ishqorning miqdoriga bogʻliq 

boʻladi.

Bufer  sistemaning  reaksiya  muhiti  oʻzgarishiga  qarshi  turishi 

bufer sigʻim bilan aniqlanadi. Bufer sigʻim - bufer eritmaning pH 

qiymatini dastlabki koʻrsatkichiga nisbatan bir birlikka oʻzgartirish 

uchun qoʻshiladigan kuchli kislota yoki kuchli asosning mol ekviva-

lent miqdori bilan belgilanadi:

bunda: B – bufer sigʻimi; c – kuchli kislota yoki asos miqdori, mol/l; 

pH

0 

–  kislota  yoki  asos  qoʻshilgunga  qadar  boʻlgan  eritmaning 

vodorod koʻrsatkichi; pH

1 

– kuchli kislota yoki asos qoʻshilgandan 

keyingi eritmaning vodorod koʻrsatkichi.

Bufer eritmani tashkil etuvchi kislota (asos) va tuz konsentrat­

siyasining  ortishi  bilan  bufer  sigʻimi  ortadi.  Shunday  qilib,  bufer 

aralash maning  pH  qiymati  faqat  komponentlar  nisbati  va  kuch­

---

1-kurs talabalari uchun darslik

228

siz kislota yoki asosning dissotsiatsiya konstantasiga (K

diss

), bufer 

sigʻimi  esa  komponentlar  nisbati  va  ularning  konsentratsiyasiga 

bogʻliq boʻladi.

Biologik sistemalardagi bufer eritmalarning pH qiymati quyi­

dagi tenglama bilan aniqlanadi:

Bufer sistemalar tirik organizmning normal hayot faoliyati 

uchun juda zarur hisoblanadi.