Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

7.6. Eritma konsentratsiyasini SI sistemasida 

ifodalash usullari

Eritmalar  kontsentratsiya  bilan  tavsiflanadi.  Eritmaning  kon­

sentratsiyasi  deb  eritma  yoki  erituvchining  muayyan  miqdorida 

erigan moddaning muayyan miqdoriga aytiladi. Shunga koʻra erit­

malar konsentrlangan va suyultirilgan boʻladi. Agar erituvchi bilan 

erigan modda miqdorini solishtirish mumkin boʻlsa eritma konsen-

trlangan,  solishtirib  boʻlmasa  –  suyultirilgan deyiladi. Masalan: 

100 g suvda 35 g osh tuzi erisa bu eritma konsentlangan, 0,35 g 

erisa suyultirilgan eritma deyiladi.

 Eritmalar konsentratsyasi SI sistemada ifodalanadi. Bu siste­

mada massaning asosiy birligi kilogramm (kg), gramm (g), hajm 

birligi – litr (l), millilitr (ml); moddaning miqdoriy birligi – mol deb 

qabul qilingan.

Sistemadagi  modda  miqdori  n(X)–oʻlchamli  fizik  kattalik 

boʻlib,  sistemadagi  zarrachalar­atom,  molekula,  ion,  elektron  va 

boshqalar soni bilan ifodalanadi. Bu modda miqdori – 0,12 kg

12

C 

izotopida necha atom boʻlsa, shuncha aniq yoki shartli zarrachalar 

saqlaydi.

Masalan: n(HC1) = 2 mol; n(H

+

) = 10

­3

 mol; n(Mg

2+

) = 3 mol.

 Molyar massa – M(X)sistemadagi bir mol modda massasi. 

Modda massasining uning miqdoriga nisbatini koʻrsatadi 

Oʻlchov birliklari – g/mol; 

 

M (X) – sistemadagi X moddasining molyar massasi.

m (X) – sistemadagi X modda massasi.

n (X) – sistemadagi X modda miqdori.

Masalan: M(C1

2

) =70, 916 g/mol;

---

Tibbiy kimyo / 1  

181

M(Ca

2+

)=40, 08 g/mol

M (NaCl) =58, 50 g/mol.

Eritmada erigan moddaning (komponentning) massa ulushi 

–ω(X), ω%(X)– 100geritmada erigan modda massasini ifodalaydi. 

Nisbiy  kattalik  boʻlib,  sistemadagi  (eritma)  modda  (komponent) 

massasining sistema (eritma) umumiy massasiga nisbatini koʻrsa­

tadi  (prosent  konsentratsiya  tushunchasi  oʻrniga).  Erigan  modda 

massasi va eritma massasi bir xil oʻlchov birligida boʻlishi kerak. 

Agar erigan modda massasi grammda berilgan boʻlsa, eritma mas­

sasi ham grammda ifodalanishi kerak. Eritma massasi erigan modda 

va erituvchi massasining yigʻindisiga teng.

Eritmada erigan moddaning massa ulushi kasr sonlarda va 

prosentlarda (%) ifodalanadi

---

1-kurs talabalari uchun darslik

182

Masalan,  42,00  g  suv  bilan  (erituvchi)  8,00g  KCl  ni  (erigan 

modda) aralashtirish yoʻli bilan eritma tayyorlash kerak.

Erigan moddaning va erituvchining massasining yigʻindisi erit­

maning massasini koʻrsatadi. (8,00g + 42,00 g = 50,00 g).

Eritmada erigan moddaning (komponentning) mollar ulushi – 

(N(X))nisbiy kattalik boʻlib, sistema (eritma) dagi modda (kompo­

nent) miqdorini sistema (eritma) umumiy modda miqdoriga nisba­

tini ifodalaydi:

Molar ulush koʻpincha N(X) harfi bilan ifodalanadi.

Molar konsentratsiya – (c(X))erigan modda (komponent) mol 

miqdorini sistema (eritma) hajmiga nisbatini koʻrsatadi:

Erigan moddaning molini va eritmaning litrda hajmini bilgan 

holda eritmaning molarligini hisoblash mumkin.

Masalan, 1 mol  NaCl ni yetarli miqdordagi suvda eritib, eritma 

hajmi 1 litrga yetkazilsa 1,0 M eritma hosil boʻladi. M belgisi 1 li­

trdagi erigan moddaning mol  sonini belgilaydi (mol/ l).

Ekvivalentlik omili – f

ekv

(X) =    oʻlchamsiz  kattalik,  u  X 

moddaning kislota­asos reaksiyalarida bir vodorod ioniga yoki 

oksidlanish­qaytarilish  reaksiyalarida  bir  elektronga  toʻgʻri  ke­

ladigan mavjud zarrachalar ulushini ifodalaydi. Ekvivalentlik omili 

berilgan reaksiya stexiometriyasi asosida hisoblanadi.

Masalan: 2NaOH + H

2

SO

4

 = Na

2

SO

4

 + 2H

2

O

bu reaksiyani 1 mol NaOH ga nisbatan yozsak

NaOH + 1/2H

2

SO

4

 = 1/2 Na

2

SO

4

 + H

2

O

f

ekv

 (H

2

SO

4

) =  1/2 F

ekv

 NaOH = 1

Ekvivalent ­ f

ekv

  (X)  X  =    X  –  oʻlchamsiz  kattalik,  kislota­

asos reaksiyalarida bir vodorod ioni yoki oksidlanish ­ qaytarilish 

1

2

---

Tibbiy kimyo / 1  

183

reaksiyalarida  bir  elektronga  ekvivalent  boʻlgan  X  moddaning 

mavjud yoki shartli zarrachalari.

Ekvivalent molar massa –( M(f

ekv

(X)X) = M( X)) – moddaning 

bir mol ekvivalent massasi boʻlib, ekvivalentlik omilini shu modda 

molar massasiga koʻpaytmasiga teng: M (½H

2

SO

4

) = ½M (H

2

SO

4

) 

= ½ 98,0 = 49,0 g/mol

Ekvivalent modda miqdori - n(f

ekv

(X)X=n( X))  – ekvivalent 

zarrachalaridan tashkil topgan modda miqdori. 

Ekvivalent molar konsentratsiya – c(f

ekv

)(X)) = c( )(X))

sistemadagi (eritmadagi) ekvivalent modda miqdorini shu sistema 

(eritma) hajmiga nisbatiga teng:

Molyal konsentratsiya - b(X) – erigan modda miqdorini erituvchi 

massasiga nisbatini koʻrsatadi:

Eritma titri – T (X) – 1 ml eritmadagi x modda massasini 

koʻrsatadi:

Tibbiyot amaliyotida aksariyat holda konsentrlangan eritmalar­

dan suyultirilgan eritmalar tayyorlanadi. Bu jarayon suyultirish deb 

ataladi. Suyultirish jarayonida eritma hajmi ortadi,   konsentratsiya­

si esa kamayadi, erigan modda miqdori oʻzgarmaydi; konsentrlan­

gan eritma va suyultirilgan eritmadagi erigan modda miqdori bir xil 

boʻladi (7.8­rasm).

---

1-kurs talabalari uchun darslik

184

7.8-rasm. Konsentrlangan eritmaga suv qoʻshilsa ham