Тиббий биология ва генетика Тиббиёт олийгохи талабалари учун дарслик

2.9. Мейоз

Мейоз грекча “мейозис” деган сўздан олинган бўлиб редукция яъни камайиш деган маънони англатади. Мейоз бўлиниши натижасида жинсий хужайралар (гаметалар) хосил бўлади. Мейозни биринчи бўлиб, 1898 йилда В.И.Беляев аниқлаган.

Маълум дифференцирланган бирламчи жинсий ҳужайра мейоз бўлинишга киришади. Мейозда кетма-кет 2 марта (I ва II) бўлиниш содир бўлади. Биринчи бўлиниш редукцион бўлиниш бўлиб, хромосома сони икки карра камайган 2 қиз ҳужайра ҳосил бўлади. Иккинчиси эквацион (тенг бўлган) бўлиниш бўлиб, редукцион йўл билан бўлинган, хромосомаси гаплоид тўпламга эга бўлган хар бир ҳужайрадан иккитадан ҳужайра ҳосил бўлади.

63-расм.

Эквацион бўлиниш жараёни худди ҳужайранинг митоз бўлиниши каби рўй беради. Мейоз жараёни митоз бўлинишдан-кескин фарқ қилади.


Mитоз ва мейознинг таққосланнши

Босқичлар	Митоз	Мейоз
Интерфаза	ДНК синтези рўй беради ва хроматида иккиланади	Митоз каби
I профаза	Хромосома зичлашади Хроматиндан хромосоманинг шаклланиши бошланади	Хромосоманинг зичлашиши рўй беради.Гомолог хромосомалар жуфтлашади, улар бивалентлар ҳосил қилади, айрим қисмлариаро алмашниш —кроссинговер рўй беради .
1метафааа	Хромосомалар экватор бйлаб жойлашади	Бивалент ҳосил қилган хромосомалар экватор бўйлаб жойлашади
I анафаза	Ҳаpбир хромосоманинг хроматидаси алоҳида қутб- га ажралади	Бивалент ҳосил қилган гомологик хромосомалар бир-биридаи ажралиб алоҳида қутбга ажралади. Турли бивалентлардаги хромосомаларнинг мустақил равишда қутбга тарқалиши рўй беради.
I телофаза	Ҳар бири диплоид ядроли, ўхшаш 2 қиз ҳужайра шак ланади ва митоз якунланади	2 та гаплоид қиз ҳужайра шаклланади.Бу ҳужайралар генетик жиҳатдан ўзаро фарқларга эга бўлади. якучлана- ўзаро фадоларга зга бўлади.
II профаза	Бўлмайди	Гаплоид қиз ҳужайра интерфазасиз —интеркинез ҳолида қайта бўлинишга киришади. Хромосомалар зичлашади
П метафааа	__"__	Хромосомалар центромерлари билан экватор бўйлаб жойлашади (митознииг метафазаси каби)
П анафаза	__"__	Ҳар бир хромосоманииг хроматидаси алоҳида қутбга ажралади (митоз ана-фазаси каби)
П телофаза	_"_	Генетик жиҳатдан ўзapo фарқ қилувчи, хромосомаси гаплоид тўпламга эга бўлган 4та қиз ҳужайра шаклланади. I

Мейоз бўлиниш кетма-кет рўй берадиган, мураккаб босқичлардан иборат жараёндир. Бунда ҳужайра хромосомаси маълум тарзда қонуний ўзгаришларга учрайди. Мейозда интерфазадан сўнг биринчи бўлинишдаги профаза I, метафаза I, анафаза I, телофаза I содир бўлади ва сўнг ҳужайра қайта интерфазага кирмайди. Бундай ҳосила ҳужайрада интерфазага ҳос бўлган ДНК репликацияси содир булмайди ҳужайра яна тўғридан-тўғри иккинчи бўлинишга киришиб кетади. Шунннг учун ҳам бу оралиқ интерфаза эмас, интеркинез дейилади. Интеркинез ўта қисқа вақтни эгаллайди. Сўнг, нккинчи бўлиниш бошланиб кетади ва унда ҳам профаза II, анафаза II, метафаза II, телофаза II босқичлари мавжуддир,

Биринчи бўлиниш профаза I да хромосомада кўпгина жараёнлар рўй беради. Бу босқичнинг ўзи бир қанча даврлардан иборат: лептотен, зиготен, пахитен, диплотен, диакинез.