Тиббиёт коюсий луғати

вилизаторлар ва оғриқ қолдирувчи дорилар кабул қилинганда рўй беради.
АТЕЛЕКТАЗ — ўпка бирор бўлаги, сегментлар ва бўлак альвеолалари (ўпка пуфакчалари) нинг ҳавосизланиши ёки деярли ҳаво қолмаслиги натижасида буришиши (пучқайиши). А. бронх- лар тешигининг ҳар хил нарсалар (некроз натижасида кўчиб тушган эпителийлар, казеоз массалар, қоғанок суви ва ҳ. к.) б-н тикилиб колиши (обтурацион А.) ёки бронхларнинг ташқи томондан сиқилиши (плеврада транссудат ёки экссудат йиғилганда, аорта аневризмасида, ўсмаларда) оқибатида рўй беради (компрес- сион А.). Булардан ташқари, тугма А. ҳам бўлади — нафас олмаслик натижасида чақалоқ ўпкасининг ёзилмай қолган қисми. АТЕЛОДОНТИЯ — ривожланиш нуқсони; тиш- жағ суякларининг ривожланмай қолиши. АТЕРОМА — юмшоқ, эластик, юзаси силлик


терига епишган оғриқсиз тузилма, хавфсиз ўсма; ёғ бези чиқиш йўлининг бекилиб қолишидан пайдо бўлган қуюқ ёғ б-н тўла киста. Бошнннг сочли қисми, юз, ташқи жинсий аъзоларда кузатилади, кўпинча якка ҳолда, баъзан кўп бўлади. Йиринглаши ҳам мумкин. АТЕРОМАТОЗ — атеросклероз касаллигида қон томир деворларида пилакчалар ва улар маркази- да майда доначали детрит (бириктирувчи тўқима асосий моддасининг маҳаллий ўлиши) ҳосил бўлиши; улар липид ва оқсил массалари, коллаген ва эластик толаларнинг парчаланишидан вужудга келади, шунингдек холестерин кристаллари ва ёғ кислоталаридан ташкил топади. АТЕРОСҚЛЕРОЗ — ёғсимон модда (липоид)лар алмашинуви бузилиб, уларнинг артерия ички қаватида тўпланиши ва бириктирувчи тўқима- нинг ўсиб кетиши натижасида келиб чиқадиган сурункали касаллик. А. қон айланишининг уму- мий ва маҳаллий бузилиши б-н бирга кечади, АТЕРОСҚЛЕРОЗГА ҚАРШИ МОДДАЛАР —


атеросклерозни даволаш ва олдини олиш учун қўлланиладиган моддалар (клофибрат, полиспо- нин, линетол, арахиден ва б.).
АТЕТОЗ — «алпон-талпон» (калавланиб) юриш. Қўл, оёқ, ҳатто юз ва тил мускулларининг беихтиёр қимирлаб, буралиб, қисқариши. Асосан қўл-оёк бармоқларида учрайди. А. мияга қон қуиилгандан кеиин, мия ўсмасида, баъзан тутқа- ноқ тутганда, бош миянинг экстрапирамид доира- ларига қарашли тўқималарида (стриар система) РЎй беради. А.да панжа мускулларининг тонуси ошиб кетади ва букиш-ёзишда чувалчангсимон ҳаракат қилади. Мас., бир бармоқ букилса, иккинчиси ёзила бошлайди. '
АТИПИҚ ўзига хос бўлмаган; мас., касаллик ривожланиши жараёнида унга хос бўлмаган белгилар пайдо бўлиши.
АТИРЕОЗ — ривожланиш нуқсони; қалқонсимон безнинг бўлмаслиги. .
АТЛАНТ — биринчи бўйин умуртқаси. Унинг танаси ривожланиш жараёнида иккинчи умуртқа- га тишсимон ўсиқ бўлиб ўтган. Натижада А. тиш- симон ўсиқ атрофида бошни ҳамма томонга буриш қобилиятига эга бўлган.
АТМОСФЕРА ҲАВОСИ — Ер атмосферасини ҳосил қиладиган газлар аралашмаси. Таркибида 78.09 % азот, 21 % кислород, 0,93 % аргон, ^>^3 /₀ карбонат ангидрид ва б. газлар бор.


шшш.21уои2.сот ки1иЬхопаз1




Табиий ҳолатда А. ҳ. таркибида сув буғлари бўлади. А. ҳ. таркибидаги газларнинг фоиз ииқдори доимий бўлишига карамай, уларнинг концентрациялари ҳаво босими ва кенгликлар- нинг ўзгариши б-н бир хил миқдорда бўлмаслиги мумкин.
АТОНИЯ — бирор орган мускуллари нормал тонусининг йўқолиши; озиб кетиш, асаб ва б. касалликларда кузатилади. А. туғма бўлиши ҳам мумкин.
АТРЕЗИЯ — бирор табиий йўл ёки тешикнинг туғма бўлмаслиги; мас., баъзан боланинг орқа тешиксиз ва жинсий қинсиз туғилиши. АТРОПИН — бангидевона, мингдевона, эшакмия ўсимликларидан олинадиган алкалоид. Меъда ва ўн икки бармоқ ичак яраси, пилороспазм, холецис- тит, ўт-тош касаллиги, ичак ва сийдик йўллари спазми, бронхиал астмада, сўлак, меъда, бронхлар безлари секрецияси кўпайганда, адашган нерв қўзғалувчанлиги ошиб кетиши натижасида юзага келадиган брадикардия, атриовентрикуляр блока- дада атропин сульфат кўринишида ишлатилади. АТРОФ МУҚИТНИ МУҲОФАЗА ҚИЛИШ — Ер юзидаги аҳолининг ҳозирги ва келгуси авлодлари соғлиғини сақлаш ва табиатдан оқилона фойда- ланишга қаратилган давлат ва жамоат тадбирла- ри қонуниятлари системаси (тизими).
АТРОФ МУҲИТНИНГ УЗ-УЗИДАН ТОЗАЛАНИШИ — табиий омиллар (биологик, физик, кимёвий) таъсирида тупроқ.' ҳаво, сув, ўсимлик дунёсида кечадиган табиий жараён. Мас., тупроққа тушган зарарли органик ва анорганик моддалар микроблар таъсирида анор- ганик минерал тузларга айланади ва зарарсиз қолатга келади. Бунда экологик мувозанат тикла- нади, атроф муҳит зарарли моддалардан тозала- нади.
АТРОФИЯ — тирик организм ҳужайралари, тўқималари ва органларининг кичрайиб, функция- сининг сусайиши ёки бутунлай тўхтаб қолиши. А. умумий (кахексия) ва маҳаллий, физиологик ва патологик бўлади. Физиологик А. одам туғилганидан то қаригунча кузатилади. Мас., одам тугилганидан кейин киндик артериялари, артериал йўл (Боталло йўли), балогатга етиш даврида қалқонсимон' без, кексаларда жинсий безлар, суяклар, умуртқалар орасидаги тоғайлар атрофияланади ва ҳ. к. Патологик А. ҳар қандай ёшда етарлича овқатланмаслик, эндокрин безлар, марказий ва периферик нерв системаси фаолиятининг бузилиши натижасида келиб чика- ди.
АТФ — аденозинтрифосфат кислота. АУДИОЛОГИЯ — оториноларингологиянинг бир бўлими; эшитиш ва унинг бузилишлари б-н боғлиқ ҳататларни ўрганади.
АУДИОМЕТР — қулоқнинг эшитиш қобилиятини аниқлашда ишлатиладиган электр асбоби. АУДИФОН — эшитиш қобилияти қисман пасай- ган кишиларга мўлжалланган махсус мослама — асбоб.
АУРА — тутқаноқ талвасаси тутишидан олдинги ҳолат. Турли кўринишда сезгилар бузилиши сифатида намоён бўлади. Сенсор (тери сезги- си) А. сида баданнинг айрим жойларида оғрик, нохуш сезги, увишиб қолиш, бир нарса ўрмала- ётгандек сезги ва ҳ. к. сезилади. Кўриш А.сида кўз олдида турли шакллар ва ранглар (мас., қон


АУТОЛИЗ 25


ранги), ёнғин, чақмоқ ва б. пайдо бўлади. Эшитиш А.сида қулоққа ҳар хил овоз, қичқириқ, ҳуштак, тасир-тусирлар ва ҳ.к. эшитилади. Ҳид билиш А.сида турли хил нохуш ҳидлар; мо- тор А.сида — кутилмаган ҳаракатлар; вегета тив А. да — кўнгил айниши, қусиш, юрак уриши, нафас олишнинг бузилиши, оқариб ёки аксинча қизариб кетиши кузатилади. Кўпинча турли хил А. бирга кечади. Ҳар бир беморда А.нинг бир хили учрайди ва ҳар сафар тутқаноқ тутишдан олдин айнан шу тури безовта қилади.
АУСҚУЛЬТАЦИЯ — ички аъзолардан чикадиган товушларни эшитиб, улар фаолиятини текшириш усули. А. махсус мосламалар (фонендоскоп, стетоскоп) ёрдамида ҳамда бевосита, яъни қулоқ солиш б-н амалга оширилади. Асосан юрак, ўпка фаолиятини текширишда қўлланилади.
АУТИЗМ — руҳий айниш белгиси; бемор ёлгиз- ликни истаб, одамови бўлиб колади. Унинг ташқи муҳит б-н бўлган алоқаси йўқолади, у ёлғиз ўзининг ички туйғулари б-н банд бўлиб қолади, атрофидаги воқеа ва нарсаларга қизиқмай қўяди. А. беморларнинг фикрлаш жараёнида ҳам, ҳисси- ёт ва б. руҳий фаолиятларида ҳам намоён бўлади. АУТОАЛЛ ЕРГИЯ — организм реактивлигининг ўзгарган ҳолати. Бунда организм ўзининг тўқи- ма компонентлари таркибий қисмларидан би- рортасига ортиқча сезувчанлик б-н жавоб беради. А. асосида сезувчанлиги ортган лимфоцитлар ва аутоантителоларнинг ўз аутоантигенлари б-н так- рорий қайта реакцияга киришиши ётади. АУТОАНТИГЕНЛАР — организм ўз ҳужайра ва тўкималарининг шу организмга қисман ёт бўлиб қолган таркибий кисмлари; зарар етказадиган ҳар хил омиллар ва инфекцион агентлар, шу- нингдек иммунологик толерантликнинг издан чиқиши сабаб бўлади.
АУТОАНТИТЕЛОЛАР — аутоантигенларга қарши ҳосил бўлувчи антителолар. Тўқималарни шикастловчи агрессив А. антигенлар б-н 37° т-ра- да ўзаро таъсирга киришувчи А. ҳамда анти- генлар б-н 37° дан паст т-рада ўзаро таъсирга киришувчи А. фарқланади.
’ АУТОГЕМОТЕРАПИЯ — беморнинг венасидан олинган қонни мускул орасига ёки тери остига юбориб, организмнинг муҳофаза қувватини оши- риш ва алмашинув жараёнларини яхшилаш; айрим касалликларни даволаш усули. АУТОГЕМОТРАНСФУЗИЯ — бемордан олиб консервлаб қўйилган қонни операция вақтида унинг ўзига қуйиш.
АУТОИММУН РЕАКЦИЯ — организмнинг ўзида бирор таъсирот натижасида ҳосил бўлган ауто- антигенга нисбатан рўй берадиган иммун ре- акция.
АУТОИНТОКСИКАЦИЯ — нормал ҳаёт фаолия- тида, шунингдек турли касалликларда орга- низмнинг ўзида ишлаб чиқариладиган заҳарли моддалар б-н ўз-ўзини заҳарлаши. А.га асосан моддалар алмашинуви жараёнида ёки тўқималар емирилишида вужудга келган заҳарли моддалар сабаб бўлади. Ичакда ҳосил бўлган заҳарли моддаларнинг қонга шимилиши оқибатида ичак А.си келиб чиқади.
АУТОЛИЗ — организм ҳужайра ва тўқималари-


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1

26 АУТОПЛАСТИҚА

нинг улар таркибидаги гидролитик ферментлар (мас. , катепсинлар) таъсирида емирилиши, парчаланиши.
АУТОПЛАСТИКА — беморнинг тўқимасини ўзи- га кўчириб ўтказиш. Мас., куйганда соғлом жойдаги терини олиб куйган юзага кўчириш. Суяк, кон томири, пай ва мускулларни ҳам шу тарзда ишлатиш мумкин.
АУТОПСИЯ — қ. Мурдани ёриш. АУТОСЕРОТЕРАПИЯ — носпецифик иммуноте- рапия усули; беморга ўз қонидан олинган зардобни парентерал йўл б-н юбориб даволашга асосланган
АУТОСОМА — жинсий хромосомадан ташқари ҳамма хромосомалар.
АУТОСУГГЕСТИЯ — ўз-ўзини ишонтириш. Мас.; ўз-ўзига руҳан таъсир этиб, ўзини тинчлан- тириш, тинчланиш.
АУТОТРАНСПЛАНТАЦИЯ — беморнинг ёки бир турдаги жониворнинг органи ёки тўқимаси- ни ўзига кўчириб ўтказиш операцияси. Мас., рак касаллигига дучор бўлган беморнинг қизилўнгачи ўрнига ингичка ичагини кўчириб ўтказиш. АУТОФОНИЯ — киши товушининг ўз қулоғига қаттиқ шанғиллаб эшитилиши; товуш ўтказувчи аппарат қисмларининг анатомик-физиологик ўзгаришлари ва касаллиги туфайли рўй беради. АФАГИЯ — мутлақ юта олмаслик; ҳалқум мус- кулларининг фалажланиб қолиши сабаб бўлади. АФАЗИЯ — гапира олмаслик, сўзлаш қобилияти- нинг бузилиши. А.га бош мия пўстлоқ қаватидаги сўзлаш марказининг ўзгариши сабаб бўлади. Мотор (ҳаракат) ва сенсор (сезиш) А. фарқ қилинади. М о т о р А. да бемор еўзларни ифода- лай олмаса, с е н с о р А. да сўзлар маъносини англаб етмаганлиги сабабли сўзлай олмайди. А. бош миянинг оғир касалликлари, ривожла- нувчи фалажлик ва ҳ. к. да учрайди. АФИБРИНОГЕНЕМИЯ — қонда фибриноген бўлмаслиги; геморрагик диатез пайдо бўлиши, қон ивишининг бузилиши б-н ифодаланадиган ирсий касаллик. Аутосом-рецессив йўл б-н на- слдан-наслга ўтади.
АФОНИЯ — пичирлаб гапириш саклангани ҳол- да жарангли товуш б-н гапира олмаслик. Ҳиқил- доқ касаллиги, истерия ва б.да кузатилади. АФСОНАК, термопсис — кўп йиллик заҳарли ўт ўсимлик. Ланцетсимон А., Туркистон А., қаторгулли А. ва б. турлари ишлатилади. Ер устки қисми ва уруғй таркибида алкалоидлар (цитизин, пахикарпин ва б.), гликозидлар, ошловчи ва б. моддалар бор. Препаратлари балғам кўчи- рувчи, нафас марказини қўзғатувчи дори сифати- да кўлланилади. Қуруқ экстракти пектол ва катталар учун куруқ микстура таркибига кўшилади. АФТАЛАР — оғиз бўшлиғи шиллиқ қавати касаллиги. Бунда тил учи ёки лунж ва милкларда сарғиш-кулранг думалоқ эрозия ёки тўқ кизил кичик ярачалар пайдо бўлади. А.нинг келиб чиқиши, кечиши ва б. хусусиятларига кўра бир неча турлари фарқ қилинади.
АФТОЗ — шиллик пардаларда кўплаб афталар- нинг юзага келиши б-н ифодаланадиган ва вируслар қўзғатадиган касалликларяинг умумий номи.


' АФФЕКТ — ҳис-ҳаяжоннинг кучли кўзғалиши, эмоционал ҳолат; А.да арзимаган сабабларга кўра ҳиссиёт кескин ўзгаради. Физиологик ва патологик А. фарқ қилинади. Физиоло г и к А.да киши ўз хатти-ҳаракатини идора эта олиши, кейинчалик барча воқеаларни хотирасида саклаб колиши мумкин. Патологик А. бош миянинг турли хил хасталикларида (шикастлани- ши, томир касалликлари, яллиғланиши оқибатла- ри ва ҳ. к.), шунингдек алкоголдан маст бўлиш ҳолатида кузатилади. Бунда барча хатти-ҳара- катлар бемор хотирасида сакланмайди, чунки патологик А.да онг хиралашади. Ғазаб ва тажаввузкорлик бирга кечиб, оғир окибатларга сабаб бўлади. .
АФФЕРЕНТ — нерв системасининг ташқи ва ички муҳит таъсиротларидан олинган маълу- мотларни марказга етказувчи толалари системаси (яна к. Анализаторлар).
АФЮН, опий, «қора дори», кўкнорининг пишиб етилмаган кўсагини тилиб кўйганда ундан оқиб чиқиб, ҳавода корайиб котган сутсимон шира. Таркибида 20 га яқин алкалоид, шу жумладан морфин, кодеин, папаверин ва б. мод- далар бор. А. асосан таркибидаги морфин б-н таъсир этади. Тиббиётда, мас., оғрик колди- рувчи дори сифатида ишлатилади. Кучли нарко- тик.
АХЕЙЛИЯ — ривожланиш нуқсони; юкори ёки пастки лаб ёки ҳар иккаласининг бўлмаслиги. АХЕЙРОҚИНЕЗ — биргаликдаги ҳаракатнинг йўколиши. Соғ одам юриб кетаётганида қўллари- ни ҳам олдинга-орқага қимирлатади. А. да эса одам қўлларини танасидан ажратмаган, «қотиб қолган» ҳолда юради. Бу паркинсонизм аломати бўлиб, асосан пўстлоқ ости ядролари, экстрапи- рамид йўллар фаолияти бузилганда рўй бе- ради.
АХИЛИЯ — овқат ҳазм қилиш суюқлиқлари бўлмаслиги; мас., м е ъ д а А.си — меъда шираси- нинг йўқ бўлиши, меъдада хлорид кислота ва ферментлар ишлаб чиқарилмаслиги; п а н к р е а - т и к А.— меъда ости бези ташқи секрециясининг ҳосил бўлмаслиги.
АХЛОРГИДРИЯ — меъда ширасида эркин (боғланмаган) хлорид кислота бўлмаслиги. А.нинг бир неча — «мутлоқ», «нисбий», «чин», «кимёвий», «функционал» ва ҳ. к. турлари фарқ қилинади.
АХОЛИЯ — умумий ўт йўлининг бекилиб қолиши (обтурация), ўт йўллари фаоллигининг сусайиши (дискинезия), жигар паренхимасининг шикастла- ниши ва ҳ. к. да ичакка мутлако ўт тушмаслиги ёки жуда кам тушиши.
АХРОМАТОПСИЯ — кўз ранг ажратиш кобили- ятининг бутунлай йўқолиши. А. туғма бўлиб, кўз қизил, кўк ва зангори рангларни мутлақо ажрата олмайди.
АХРОМИЯ — терининг рангсизланиши (пигмент бўлмаслиги). А. нинг келиб чиқиши (ирсий, туғма, орттирилган, паразитар), жойлашишига (тери, соч ва б. жойларда) кўра бир неча тури фарқланади.
АХРОМОТРИХИЯ — сочда пигмент бўлмаслиги; сочнинг оппок бўлиши.
АЦЕКЛИДИН — мускаринга сезгир рецептор- ларни қўзғатувчи дори модда; кўз касалликлари- да кўз қорачиғини торайтирувчи ва кўксув


№№№.21уои2.сот ки1иЬхопа51




(глаукома)да кўз ичи босимини пасайтирувчи дори сифатида ишлатилади.
АЦЕТИЛСАЛИЦИЛАТКИСЛОТА (син. : аспи- рин, ацесал, ацетизал ва б.) — салицилат кислота унумлари гуруҳига мансуб дори модда; иситма туширувчи, яллиғланишга қарши, оғриқ колди- рувчи, шунингдек кучсиз антикоагулянтлик ва тромбоцитлар агрегациясига тўсқинлик қилувчи хоссаларга эга бўлганлиги учун асосан невралгия, ревматизм, тромбоз, тромбофлебитларни даво- лашда ишлатилади.
АЦЕТИЛХОЛИ Н — юксак физиологик таъсирга эга биологик амин; нервда ва нейромускуляр синапсда ҳосил бўлади. А. холинэргик ней- ротрансмиттер сифатида таъсир кўрсатади; мус- кул кисқаришини кўзғатади. Ацетилхолинэсте- раза ферменти таъсирида парчаланади. АЦЕТОНЕМИЯ —. конда кетон таначаларининг (ацетон, сирка ацетат кислота, р-оксимой кнслота) нормадан (ацетон бўйича 1—2 мг%) ортиб кетиши. Бунда ўз-ўзидан заҳарланиш (аутоинтоксикация, коматоз ҳалат) кузатилади. АЦЕТОНУРИЯ, кетонурия — кетон бирикма- ларининг сийдик б-н чиқиши. Қандли диабетда, ацетондан заҳарланганда, оч колганда ва б. ҳол- ларда кузатилади.
АЦИДЕМИЯ — конда одатда бўлмайдиган ёки ■иҳоятда кам бўладиган кислоталарнинг диссоци- ацияланмаган анион ҳолида мавжуд бўлиши; бунда қон реакцияси ўз-ўзидан кислота томонга иескин силжийди.
АЦИДОЗ — организмда (қон ва суюқликларда) иислота-ишқор мувозанатининг бузилиши; бунда ншқорий катионлар б-н кислота анионлари ўрта- сндаги нисбат ўзгариб, анионларнинг кўпайиб кетиши томонга силжиш рўй беради. А. нинг келиб чиқиш сабабига кўра газли, газсиз, ■оддалар алмашинуви б-н боғлик ва б. хиллари фарк қилинади.
АЦИДОФИЛИЯ — ҳужайра цитоплазмаси ва б. ички элементлар ёки толасимон тузилмаларнинг кислотали бўёқлар (эозин, нордон фуксин ва б.) б-н бўялиш хусусияти. А.дан кон ҳужайрала- рини бир-биридан фарқлашда фойдаланилади. АЦИНУС — ўпканинг структур-функционал бир- лиги. Респиратор бронхиола, альвебляр йўллар ва альвеолалардан тузилган. Без А.лари ҳам бўлиб, улар баъзи экзокрин безларнинг охирги бўлимини ташкил қилади.
АЦИСТИЯ — ривожланиш нуқсони; тугма қовуқ бўлмаслиги.
АЧИТҚИ (ачитқидошлар, турушдошлар) — тур- ли синфлар (халтачали, базидияли, такомиллаш- иаган замбуруглар)га мансуб бир ҳужайрали замбуруғларнинг йиғма группаси. Табиатда кенг таркалган. Асосан куртакланиб кўпаяди. Айрим- лари спиртли бижгишни вужудга келтиради. Оксил, В гуруҳи витаминларига бой. Вино, пиво, спирт ва нон тайёрлашда (хамиртуруш) ишлати- лади; пиво А.си тиббиётда В^ гиповитаминози, иоддалар алмашинуви бузилиши, фурункулёз ва б.ни даволашда кўлланилади.
АЧИШ, б и ж ғ и ш — органик моддалар, асосан углеводларнинг ферментатив парчаланиши; А-Нинг асосий типлари ҳавосиз (анаэроб) шаро- итда ўтади ва натижада бир неча хил охирги иаҳсулотлар пайдо бўлади, уларга қараб спирт ачиши, сут кислота ачиши, мой кислота ачиши,


АЭРОИОНЛАШ 27


сирка кислота ачиши фарқ қилинади. А. барча ҳужайраларда кечадиган жараён; энергия ажра- тиш б-н боради, ҳосил бўладиган энергия ҳужай- ранинг ҳаётий фаолияти (бактериялар, ачитки- ларнинг ўсиши, кўпайиши) учу^сарф бўлади. АЧЧИҚ МОДДАЛАР — аччик таъмли, оғиз шиллиқ пардасидаги таъм сезиш рецепторларини тебратиб, рефлекс йўли б-н меъда шираси ажралишини кучайтириш ҳисобига иштаҳани очадиган дорилар; кокигул, эрман ва б. шулар жумласидан.
АЧЧИҚМИЯ, эшакмия — кўп йиллик заҳарли ўт ўсимлик. Уруғи ва поясида алкалоидлар (пахикарпин, сафокарпин, сафорамин, сафоридин ва б.). бор. Пахикарпин гидройодид туғрукни тезлатиш, майда қон томирлари спазми, экзема, гипертония ва б. касалликларни даволашда қўлланилади.
АЭРАЦИЯ — 1) атмосфера ҳавосининг бирор муҳитга табиий кириши ёки уни механик Киритиш; 2) уй-жойларда махсус туйнук (вентиляция) оркали ҳавони табиий равишда алмаштириш. А. органик моддаларнинг жадал оксидланишини кучайтиради. Шу сабабли сувда мавжуд баъзи моддаларни камайтиришда, ичиладиган сув ҳиди- ни кетказишда ва окар сувни биологик йўл б-н тозалашда фойдаланилади.
АЭРАЦИЯ СТАНЦИЯСИ — органик моддалар б-н ифлосланган оқова сувларни тозаловчи иншоотлар (аэрофиЛьтрлар ва б.). Чикинди сувлар сунъий тарзда ҳаво юбориб биофильтр ёрдамида тозаланади. Тозаланган сув тиндири- либ, сўнг хлорланиб (дезинфекция) сув ҳавзасига туширилади.
АЭРОБИОЗ — атмосфера кислороди бўлган му- ҳитдаги ҳаёт. Нафас олиш пайтида аэробларнинг кўпчилиги кислород ютиб, карбонат ангидрид чиқаради.
АЭРОБЛАР — фақат эркин кислородли муҳитда яшаб ривожлана оладиган микроорганизмлар. Табиатдаги барча ўсимликлар, кўнчилик жони- ворлар ҳам А. ҳиссйбланади. АЭРОГЕЛИОТЕРАПИЯ — хаво ва куёш ванна- сидан даво мақсадида фойдаланиш. А. таъсирида моддалар алмашинуви, О витамин синтези кучая- ди, айниқса организмнинг ҳимоя кучлари ортади. АЭРОЗОЛЬ — газли муҳитда муаллақ турадиган майда-майда қаттиқ ёки суюк зарралардан ташкил топган система; А. табиатда кенг тар- қалган (туман, булут ва б.). Тиббиётда яра ва теридаги баъзи жароҳатларни, шунингдек бошка бир қатор касалликларни даволашда нафас йўлига юбориладиган айрим дори моддала- ри А. ҳолида ишлатилади.
АЭРОЗОЛЬТЕРАПИЯ — биологик фаол модда- лар аэрозолларини беморнинг нафас йўлларига, организмнинг турли бўшлиқларига юборишдан ёки тананинг шикастланган жойларига пуркаш- дан иборат физиотерапия усули. АЭРОИОНИЗАТОР — профилактика ёки даво мақсадида ҳавони мусбат ё манфий ионлар б-н бойитадиган махсус аппарат. АЭРОИОНЛАШ — атмосфера ҳавосида мусбат ва манфий зарядланган ионларни ҳосил қилиш жараёни; аэроинотерапияда қўлланилади.


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1

28 АЭРОИНОИНГАЛЯЦИЯ

АЭРОИНОИНГАЛЯЦИЯ — даво муолажаси; мусбат ёки манфий ионлар б-н сунъии тўйинти- рилган ҳаводан нафас олиш. АЭРОИОНОТЕРАПИЯ — ҳаво ионлари б-н да- волаш усули. А. таъсирида тўқималарда модда- лар алмашинуви ва оксндланиш-кайтариЛиш жараёнлари тезлашади, кислород б-н таъминлаш кучаяди. А. одатда бошқа даво тадбирлари б-н бирга қўлланилади. А.дан гипертония, брон- хиал астма, юқори нафас йўллари катари, сассиқ тумов, узоқ вақтгача битмайдиган яра-чақалар ва б.ни даволашда фойдаланилади. А. умумий тарзда қўлланилиши ёки ҳаво оқими фақат жароҳат, ярага йўналтирилиши мумкин. АЭРОПРОФИЛАКТИКА — ҳаво омиллари б-н организмни чиниктириш.
АЭРОСОЛЯРИЙ — ҳаво ва қуёш ванналари қабул қилишга мўлжалланиб махсус жиҳозлан- ган хона, майдон.
АЭРОТЕРАПИЯ — организмни чиниқтириш ва даволаш мақсадида очиқ ҳаводан фойдаланиш усули. А.дан кўпинча болалар организмини чиниқтириш ва ташқи муҳитнинг нохуш омилла- рига нисбатан чидамини ошириш, шунингдек ўпка, суяк, тери, бўғим сили, камқонлик, нерв ва


юрак-томир системасининг функционал касаллик- ларини даволашда фойдаланилади. А.нинг хаво ванналари б-н даволаш тури кенг қўлланилади. АЭРОФАГИЯ — ҳаво ютиш; одатда апнл-тапил шошиб ва гаплашиб туриб овкат еганда рўй беради. Ютилган ҳаво кекирганда чиқиб кетади. Психиатрияда А. неврознинг айрим турларида кузатилади.
АЭРОФОБИЯ — қўркув ҳолати; 1) беморнинг ҳаво (шамол)дан кўркиши, руҳий хасталикларда кузатилади; бу _қутуриш касаллигининг илк белгисидир; 2) елвизакдан кўрқиш. АҚЛИНОРАСОЛИК, ақлипастлик, эси- пастлик.олигофрения — туғма ёки бола ҳаётининг дастлабки 3 йили ичида руҳий фаолия- тининг ривожланмаслиги натижасида пайдо бўладиган касаллик. Турли зарарли таъсиротлар, генетик ва хромосом бузилишлар, болалик даври- даги ҳолдан тойдирадиган хасталиклар, мия шикастланиши, заҳарланишлар сабаб бўлади. Акли паст бола атроф-муҳитни, вокеликни те- гишлича идрок эта олмайди, ўзига карата айтнлган гапнинг асл моҳиятини тушуниб етмай- ди, фикр-мулоҳазалари саёз, хатти-ҳаракати пойма-пой бўлади. Бинобарин сўз бойлиги ҳам етарли бўлмайди. А.нинг даражасига кўра де- биллик, имбециллик ва идиотия турлари фарк қилинади.


Б


БАВОСИР — тўғри ичак пастки қисми вена қон томирининг тугун-тугун бўлиб кенгайиши. Кўпин- ча йўғон ичак, жигар касалликларида, кўп ўтириб ишлайдиган кишиларда учрайди. Ўткир ва су- рункали кечади. Тугунлар орка чикарув тешигида жойлашишига қараб ички ва ташқи бўлади. Улар баъзан қонаши, яллиғланиши, орқа чиқарув тешигини қисиб қўйиши мумкин. Бу хасталикка биринчи бўлиб Гиппократ «геморрой» деб ном берган.
БАДАНТАРБИЯ — к. Гимнастика.
БАЗАЛИОМА — тери ўсмаларининг бир хили, тери карциномаси; тери безлари эпителиал ҳужайраларидан пайдо бўлади. Б. кўпинча қарилик кератомалари ўрнида ҳосил бўлиб, теридан сал кўтарилиб туради; аста-секин катта- лашиб ярага айланади, қичишади ва яра усти пўст б-н қопланади. Б.нинг хавфли тури регионар лимфа тугунларига, кейинчалик ички аъзоларга метастаз бериши б-н фарқланади.
БАЗЕДОВ КАСАЛЛИГИ — қ. Диффуз токсик буқоқ.
БАЗОФИЛ — протоплазмасида фақат ишкорий бўёқлар б-н тўқ бинафша рангга бўяладиган доначалар тутувчи лейкоцит. Б. қонда лейко- цитларнинг 1 % ини ташкил қилади. БАЗОФИЛИЯ—1) ҳужайра структурасининг ишқорий бўёклар б-н бўялиш хусусияти; 2) пери-


ферик қонда базофил гранулоцитлар сонининг кўпайиши шаклидаги лейкоцитоз.
БАҚТЕРИАЛ ПРЕПАРАТЛАР — таркибида за- ифлаштирилган микроорганизм сақлайдиган ва организмда шу микроорганизмга нисбатан имму- нитет ҳосил килиш учун ишлатиладиган дорилар: гриппга, шунингдек болалар шол касаллигига қарши ишлатиладиган вакцина ва ҳ. к. БАКТЕРИЕМИЯ — қонда бактериялар бўлиши. Тери ва шиллик пардалар шикастланганда, лимфа тугунлари, томирлар патологик ўзгарганда бактериялар қонга ўтади; кўпгина юқумли ка- салликлар — лептоспирозлар, тепкили ва кайта- лама терламалар, туляремия, айниқса ич терлама, паратиф, бруцеллёз ва б. да кузатилади. Б. ка- салликнинг кенг ёйилиши ва оғир кечишига сабаб бўлади.
БАКТЕРИОЛ ИЗ — бактерияларнинг эриши, пар- чаланиши, емирилиши; даставвал уларнинг ҳужайра юзаси бузилади, кейин эса ичидаги борлик атроф-муҳитга чикади. БАКТЕРИОЛИЗИНЛАР — бактериялар емири- лиши ва эриб кетишига олиб келадиган антитело- лар.
БАКТЕРИОЛОГИЯ — микробиология фанининг бир бўлими. Бактерияларнинг тузилиши, физио- логияси, биокимёси, систематикаси (таснифи), генетикаси ҳамда уларнинг табиатда тарқалиши


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1

29

ва тутған аҳамиятини ўрганади. Тиббиёт Б. си, умумий Б., саноат Б. си, санитария Б. си ва б. фарк килинади.
БАКТЕРИОПЛАНКТОИ — табиий сув ҳавзала- рида яшайдиган бактериялар мажмуи. БАКТЕРИОСКОПИЯ — бактериялар (микроб- дар) ни турли асбоблар (мас., микроскоп ва б.) ёрдамида кўриб текшириш усули. БАКТЕРИОСТАЗ — атроф-муҳитнинг турли ким- ёвий, физик ва б. омиллари таъсирида микроб- дар ўсиб ривожланишининг вактинча тўхташи. БАКТЕРИОСТАТИК МОДДАЛАР, б а к т е р и - остатиклар —турли микроорганизмларга карши таъсир этиб, уларнинг кўпайишини — ривожланишини тўхтатиб қўядиган препаратлар; тнббиётда микробларга алокадор касалликларда ишлатилади.
БАКТЕРИОФАГ, бактериофагия — бакте- рняларни ютиб, емириб, йўк килиб юборадиган жуда майда вируслар. Улар бактерияларнинг ҳужайраларида яшаб кўпаяди ва уларни эритиб юборади. Кейин яна етилаётган ёш ҳужайраларга ўтиб, уларни ҳам емиради. Бу ҳодисага бактерио- фагия дейилади. Б. нинг хиллари кўп; деярли ҳар бир тур бактерия учун фақат ўша турни эритадиган ва емирадиган Б. топилган.
БАКТЕРИОФАГИЯ — к. Бактериофаг. БАКТЕРИОФОБИЯ — кўркув ҳолати; бунда бе- мор ўзини гўё микроблар б-н зарарланиб кола- ётгандек ёки улар таъсирида турли касалликларга дучор бўлаётгандек сезади. Бу ҳолат маълум муддатдан сўнг асоратсиз ўтиб кетади. БАКТЕРИУРИЯ — сийдикда бактериялар бўли- ши; буйрак ва сийдик йўлининг яллигланиш касалликлари, шунингдек ич терлама, бруцеллёз, лептоспироз ва б. да кузатилади.
БАКТЕРИЦИД МАТЕРИАЛЛАР — таркибида бактерицид ёки бактериостатик хусусиятга эга моддалар бор материаллар; тиббиётда боғлов ва операцион материаллар, шунингдек операцияга алокадор хизматчилар учун махсус кийим-кечак тайёрлашда ишлатилади.
БАКТЕРИЦИД МОДДАЛАР, бактерицид л а р — микроорганизмларга карши таъсир кўрсатиб, уларни ўлдирадиган кимёвий бирикма- лар; тиббиёт амалиётида антисептик ва дез- инфекцияловчи модда сифатида, шунингдек юкумли касалликларни кимёвий усуллар б-н даво- лаш ва олдини олиш учун ишлатилади. БАКТЕРИЦИД ҚОҒОЗ — кумуш нитрат ва ку- муш хлорид шимдирилган қоғоз. Микробларни ўлдириш хусусиятига эга, катталиги ЮХ14см. Яра-чакаларни даволашда, II даражали куйишда дезинфекцияловчи восита сифатида ишлатилади; буьинг учун Б. қ. ни сувга сал ҳўллаб, жароҳатга ёпилади ва устидан пахта кўйиб, бинт б-н богла- нади. Жароҳат қонаётган бўлса, Б. к. ни ҳўлламасдан қўйила беради.
Б' ;Ғ ЦИДЛИК — кимёвий, физик ва биоло- гик омилларнинг бактериялар ва б. микроорга- низмларни ўлдира олиш хусусияти.
БАКТЕРИЯ ВА ВИРУС ТАШУВЧАНЛИК — кўпчилик юкумли касалликлар (ич терлама, ич буруғи, бўғма, вабо, сарик касаллиги ва б.) б-н оғриб тузалган кишиларнинг узоқ муддат шу касалликларни қўзғатувчи бактерия ва вируслар- ни ташувчи ҳамда таркатувчи бўлиб юриши. БАКТЕРИЯЛАР — 1) бир ҳужайрали микро-


БАЛИҚ


организмлар. Улар учун нуклеоид, цитоплазматик мембрана, зич ҳужайра девори бўлиши ва кўндалангига бўлиниш йўли б-н кўпайиш хосдир; 2) Б. таёкчасимок шаклга эга, лекин спора ҳосил қилиш хусусиятига эга эмаслиги б-н мана шундай шаклли бациллалардан фаркланади. Б, тирик ҳужайралар таркибига кирадиган деярли ҳамма кимёвий элементларнинг табиатда айланишида иштирок этади. Саноатда Б. нинг тегишли турлари ёрдамида жуда кўп хилма-хил кимёвий маҳсу- лотлар олинади. Шу б-н бирга Б. нинг кўпгина турлари одамлар, ҳайвонлар ва ўсимликларда юкумли касалликлар қўзғатади.
БАКТРИМ (син.: бисептол) — таркибида суль- фаниламид препаратларидан сульфаметоксазат ва диаминопирамидин унумларидан триметоприм бўлган дори модда. Нафас, сийдик йўллари яллиғланиши б-н кечадиган касалликларда, шу- нингдек меъда-ичак йўлининг юқумли касаллик- ларида, жарроҳлик операцияларидан кейинги асоратларнинг атдини олишда ишлатилади. БАЛАНИТ — жинсий олат (закар) бош кисми терисининг яллиғланиши; олат боши соҳасида ачишиш, қичишиш аломатлари, беморда ло- ҳаслик, бош оғриғи, гавда т-расининг кўтарили- ши, баъзан чов соҳасидаги лимфа тугунларининг катталашиши кузатилади. Б. нинг оддий, диабе- тик, гангреноз, ҳалқасимон эрозияли, йиринг- ярали хиллари бор.
БАЛАНОПОСТИТ — жинсий олат бош кисми те- риси ва чекка кертмаги ички каватининг яллиғла- ниши. Олат боши ва кертмаги орасида смегма йиғилиб қолиб, унга микроблар тушиши Б. га олиб келади. Сўзак, захм асоратлари, шунингдек фимоз ҳам Б. га сабаб бўлади. Уткир Б. да олат боши ва кертмагида оғриқ, қичишиш, ачишиш аломатлари пайдо бўлиб, шу соха маддалайди. Олди олинмаса, сурункали Б. га ўтиши мумкин. Б. нинг оддий, диабетик, эрозияли хиллари бор. БАЛАНОПОСТОМИКОЗ — олат боши териси ва чекка кертмакнинг замбуруғ касаллиги. Икки ламчи инфекция қўшилганида беморнинг аҳволи оғирлашади.
БАЛАНОРРАГИЯ — шикастланган олат боши- дан қон оқиши.
БАЛАНОЦЕЛЕ — чекка кертмакнинг тор тсши- гидан атат боши чиқиб, у ерда сикилиб қолиши ва шишиб кетиши.
БАЛАНТИ ДИАЗ — балантидий паразити қўзгатадиган касаллик; йўғон ичакни яллиглан- тириб, яра пайдо қилади. Баъзи паразит ҳайвон- лар, мас., чўчқаларда бўлганлиги учун касаллик асосан чўчқа боқувчиларда учрайди. Б. ўткир кечганда гавда ҳарорати 38—39° гача кўтарила- ди, бош огриб, кўнгил айнийди, корин каттик оғриб, бемор қайт қилади, кунига бир неча марта кон аралаш ичи кетади. Касаллик кўпинча ҳеч қандай белгиоиз ўтади.
БАЛИҚ МОЙИ — треска баликлари жигаридан олинадиган мой. Таркибида А ва й витаминлар, йод ва б. бирикмалар бор. Уни рахит, сил, шабкўрликнинг олдини олиш ва даволашда, суяк синганда битишини тезлатиш учун ичиш тавсия этилади. Жароҳат, яра-чака ва куйган жойларни даволашда сиртдан ишлатилади.


штш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1

30

БАЛЛЕНС


БАЛЛБНС СИМПТОМИ — текшириш мақсади- да қорин бўшлиғининг иккала томонини тукулла- тиб уриб кўрилганида перкутор товушнинг бўғиқ чиқиши; тана вазияти ўзгартирилганида ҳам бўгиқ товушнинг ўзгармай қолиши қорин бўшлигида қон лахталари борлигидан, тана вазияти ўзгартирилганида товушнинг ўнгтомонда эшитилиши эса талоқ ёрилиб, қорин бўшлиғида кон борлигидан дарак беради. Қоринга сув йиғилганда ҳам Б.с. кузатилади.
БАЛЛ ИСТОКАРДИОГРАММА — юракнинг қисқариши ва йирик томирларда қоннинг ҳара- катланиши натижасида ҳосил бўладиган тана- нинг механик ҳаракатини қайд қиладиган эгри чизиқ. Б. туфайли юрак фаолияти ва томирлар системасининг иши аниқланади.
БАЛЛ ИСТОКАРДИОГРАФИЯ — юракнинг ге- модинамик фаолиятини текшириш усули. Юрак- нинг қисқариши ва томирларда қоннинг ҳара- катланиши натижасида ҳосил бўладиган тана- нинг механик ҳаракатини график усулда ёзиш. БАЛОҒАТ, балоғатга етиш —офганизм- нинг жинсий жиҳатдан етилиши, яъни кўпайишга (наслни давом эттиришга) лаёқатли бўлиб қоли- ши. Б. га етиш даврида жинсий майл анча тез шаклланади. Қизлар ҳайз кўради, ўғил бола- ларда ихтилом кузатилади. Қизлар ўғил бша- ларга нисбатан эртароқ балоғатга етади. Қизлар- Да бу давр 12—14 ёшдан 16—18 ёшгача, ўғил болаларда 13—15 ёшдан 16—20 ёшгача давом этади. Б. муддати ўсмирнинг ирсий хусусиятлари, соғлиги, овқати, шунингдек ҳаёт (маиший, ижти- моий-иқтисодий) ва иқлим шароитларига боғлиқ. БАЛЧИҚ БИЛАН ДАВОЛАШ, пелотера- п и я — минерал-органик балчиқлар, шунингдек балчиқсимон моддалар б-н даволаш усули. Бунда таянч ҳаракат аппарати, аёлларнинг жинсий аъзоларидаги касалликлар ва б. ни даволаш учун бутун бадан ёки унинг айрим кисмлари балчиққа солинади; уларга балчик суртилади, тампон қўйилади.
БАЛЬЗАМЛАР — таркибида эфир мойлари ва уларда эриган смола, ароматик ва б. бирикмалар бўладиган ўсимликлардан олинадиган модда; баъзи Б. дан тиббиётда дори воситаси сифатида фойдаланилади.
БАЛЬЗАМЛАШ, мўмиёлаш — мурда тўқи- маларини чиришдан сақлаш учун уларга махсус моддалар шимдириш.
БАЛЬЗЕР СИНДРОМИ — ўткир геморрагик панкреатитда меъда ости бези ёғ қаватининг некрозга учраши, нобуд бўлиши.
БАЛЬНЕОЛОГИК РЕАКЦИЯ—сув ва балчик б-н даволаш муолажаларига нисбатан орга- низмнинг жавоб реакцияси. Булар 3 хил бўлади: а) физиологик реакция — ҳар бир орган ва система фаолияти нормага яқин; б) е н г и л реакция — ҳар бир орган ва система фаолияти нормадан сал четга чиқади, лекин бу ҳолат 2—6 соат давом этади, сўнг яна нормага қайтади; в)патологик реакция — организм нормал ҳолатдан касаллик ҳолатига ўтади. БАЛЬНЕОЛОГИЯ — курортологиянинг бир бўлими; минерал сувларнинг пайдо бўлиши ва физик-кимёвий хоссаларини, хасталикка қараб


уларнинг организмга кўрсатадиган таъсирини ўрганади ҳамда улардан даволаш-профилактика мақсадида фойдаланиш усулдарини ишлаб чика- ди.
БАЛЬНЕОТЕРАПИЯ — табиий ёки сунъий тай- ёрланган минерал сувлардан даво ва профилакти- ка мақсадида фойдаланиш.
БАЛҒАМ — йўталганда нафас органлари шил- лиқ пардасидан ажраладиган чиқинди. Сассиқ, йирингли (ўпка абсцессида), қонли (нафас йўллари деворидан қон кетганда), сероз (ўпка шишида), шилликли бўлади.
БАЛҒАМ КЎЧИРУВЧИ ДОРИЛАР ~ йўталган да балғам кўчишини осонлаштирувчи дори модда- лар. Б. к. д. сифатида асосан бронхлар шиллиқ қавати безлари фаолиятини кучайтирадиган мод- далардан фойдаланилади. Б. к. д. ёпишқоқ секретни суюлтиради (балғамни юмшатади) ва шу сабабли у нафас йўлларидан енгил силжиб, йўтал вақтида ташқарига осон чиқади. Бевосита (мас., ичимлик сода, терпингидрат) ва билвосита (мас., термопсис дамламаси) таъсир этади- ган Б. к. д. бор.
БАНГИДЕВОНА — бир йиллик заҳарли ўт ўсим- лик. Барги таркибида алкалоидлар (гиосциамин, атропин, скополамин ва б.) бор. Б. барги бронхиал астмага қарши дорилар (астматол ва астматин) таркибига қўшилади.
БАНДАЖ — қорин девори чуррасида чурра дар возасини бекитиш, қорин девори ҳаддан ташқари чўзилиб кетишининг олдини олиш ёки ички органларни нормал ҳолатда тутиб туриш учун •такиб юриладиган махсус камар, белбоғ.
БАНКА — оғзи тор, чети қалин ва силлиқ, туби кенг шиша идиш (стаканча). Яллиғланиш ка- салликларида ёнбош, орқа, баъзан белга қўйила- ди. Бунда терига кўп қон оқиб келиб, натижада яллиғланиш жараёни сусаяди.
БАРБИТУРАТЛАР — барбитурат кислота ҳоси- лалари; кимёвий тузилиши, қўлланиш усули ва миқдорига қараб тинчлантирадиган, ухлатадиган, тиришишга қарши ёки наркотик таъсир этадиган моддалар.
БАРВАҚТ ЖИНСИЙ РИВОЖЛАНИШ — қиз
ларда 7 ёшгача, ўғил болаларда 10 ёшгача иккиламчи жинсий белгилар пайдо бўлиши; қизларнинг 10 ёшгача ҳайз кўриши. Ҳакикий Б.ж.р. м.н.с. ўсмалари, гидроцефалия ва б. са- бабли гипоталамус — гипофиз системаси фаолия- тининг барвақт кучайиши, гонадотроп гормонлар секрецияси кучайиб, жинсий безларнинг сти- мулланиши натижасида рўй беради. Сох- та Б.ж.р.— жинсий безлар ва буйрак усти без жароҳатланиши (кўпинча ўсмалар б-н) натижа- сида жинсий гормонлар кўпайиб кетиб, касаллик белгилари пайдо бўлишидир.
БАРИЛАЛИЯ — сўзлаш қобилиятининг бузили- ши; афазиянинг бир тури, бунда бемор баъзи сўзларни тушунарсиз ҳолда бетўхтов такрорлай беради (яна. қ. Афазия).
БАРҚРОФТ АППАРАТИ — қон ва б. биологик суюқлиқлар таркибидаги кислород ва карбонат ангидрид миқдорини аниқлашда кўлланиладиган асбоб.
БАРМОҚЛАР — одамда қўл-оёк кафтларининг уч қисми; қўл бармоқлари букилиб, асбобларни ушлаш, меҳнат қобилиятини оширишга, оёқ бармоқлари эса букилиб-ёзилиб, одамнинг юри-


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1




шига, тик турганда мувозанатни сақлашга мос- лашган. Ҳар бир бармоқда учтадан (бош бармок- да иккита) найсимон майда суяклар — фаланга- лар бўлиши уларга мускулларнинг пайлари ёпишишига, турли нозик харакатларни (музика асбобини чалиш, ёзиш, расм чизиш ва ҳ.к.) бажаришга имкон беради.
БАРОКАМЕРА — ҳаволи муҳитда паст (вакуум- ли Б.) ёки юкори (компрессорли Б.) босим ҳосил киладиган герметик камера. Авиация, космо- навтика ва тиббиётда кенг кўлланилади.
БАРОН УСУЛИ- жигарни кесишда кўлланила- диган усул. Бунда жигарнинг кесиладиган кисми- га келадиган кон томирлар жигар дарвозаси якинида боғланганда операция пайтида кесилган юаадан кам кон кетади.
БАРООТИТ— ўрта кулокнинг ўткир яллиғлани- ши; ҳаво босимининг кескин ўзгариши (ўк узилиши, портлаш, самолёт кўтарилиши ёки пастлаши) сабаб бўлади. Б.да кулокда шовкин, оғрик бўлиб, шанғиллайди, баъзан ногора бўшлиғига қон куйилиши, пардаси йиртилиши иумкин.
БАРОРЕЦЕПТОРЛАР — кон томирлардаги се- зув нерви охирлари ёки ҳужайра тўпламлари. Томирлар девори чўзилганда Б. кўзғалади ва қон босими, ҳажми ўзгаришларини сезиб, уларни рефлекс йўли б-н бошкаради. ■
БАРОТЕРАПИЯ — юкори ёки паст (нормадагига нисбатан) атмосфера босимидан даво максадида фойдаланиш. Умумий Б. барокамераларда амалга оширилади. Маҳаллий Б. усули, мас., банка
кўйишдир. .
БАРОТРАВМА — ўзида ҳаво саклаидиган орган- лар (кулок, буруннинг ёндош бўшлиғи, ўпка)нинг атмосфера босимининг ошиши ёки камайиши ва айникса тез ўзгариши натижасида шикастлани- ши. Тўсатдан бурун ва ҳалкумдан кон келиши бунга мисол бўла олади. Кўпинча учувчиларда, парашютдан сакровчиларда ва сув ости кемаси денгизчиларида учрайди.
БАРОФОБИЯ — оғир юк кўтаришдан кўркиш. БАРТОЛИН БЕЗИ — катта жинсий лабларнинг пастки */з кисмида жойлашган, катталиги ловия- дек, шакли юмалок ва бир неча бўлакдан иборат без. Б. б. ишлаб чикарадиган суюклиқ (секрет) таркибида муцин бўлиб, у кинни ҳўллайди. Безларнинг суюклик чиқариш йўллари катта лабларнинг ички юзасига ҳамда кичик лаблар- нинг тугаган қисмига очилади.
БАРТОЛИН ЙЎЛИ — Бартолин бези ишлаб чикарган суюклиқни ташкарига чиқарадиган йўл. Узунлиги 1—2 см, катта жинсий лаб ўрта ва пастки ¹ /з кисмининг чегарасида кичик жинсий лабларнинг ички юзасига очилади. БАРТОЛИНИТ — кин (дилок) даҳлизидаги кат- та Бартолин безининг яллиғланиши; гонококк, стрептококк, стафилококкларнинг без йўлларига кириши сабаб бўлади. Гонококклар кўзғат- ган Б. (сўзак Б.и) да кўпинча без йўлларининг ҳар икки томони яллиғланади.
БАРТОМЬЕ — МЕХИЛЬСОН СИМПТОМИ — беморни чап ёнбоши б-н ёткизиб, ўнг ёнбоши пайпасланганда оғрик пайдо бўлиши. Сурункали аппендицит белгиси.
БАСТЕДО СИМПТОМИ — йўғон ичакка ҳаво юборганда кориннинг ўнг ёнбош томонида, яъни чувалчангсимон ўсимта жойлашган жойда оғрик


бачадон


31


пайдо бўлиш. Сурункали аппендицит белгиси. БАТОФОБИЯ — чукурликларга тушиб кетиш ёки чўкиб кетишдан кўркиш.
БАТТАРИЗМ— нутқ бузилиб, дудуқланиб гапи- риш; бундай одам тез-тез, дам баланд, дам паст овозда, баъзи сўзларни яримта-юрумта килиб гапириб. баъзан овози ичига тушиб кетади.
БАУГИ НОСПАЗМ — ёнбош ичак охирги кисми- даги мускул бурмаси (Баугин бурмаси)нинг тортишиб қисқариши; вактинча ичак тутилишига олиб келади.
БАЦИЛЛАЛАР — спора ҳосил қилувчи таёкча- симон бактериялар. Табиатда кенг таркалган. Аэроб ва анаэроб турлари мавжуд. Кўпчилиги сапрофит. Патоген Б. одам ва ҳайвонларда турли касалликлар (мас., куйдирги, кокшол ва б.)ни кўзғатади.
БАЦИЛЛОТЕРАПИЯ — ўлдирилган ва ярим жонсизлантирилган («чалажон») бактериялар юбориб, баъзи касалликларни даволаш.
БАЧАДОН — аёлларнинг ички жинсий органи; ҳомила шу ерда етилади. Б. тоқ, ковак орган бўлиб, мускуллардан тузилган, у кичик чанок бўшлиғида ковук б-н тўғри ичак орасида жои- лашган, шакли нокка ўхшайди. Б.нинг туби, танаси, сиқиклиги ва бўйин кисмлари бор.
Б. девори ички —шиллик кават (эндометрии), ўрта — мускул қават (миометрий) ва ташқи сероз кават (қорин пардаси)дан иборат. БАЧАДОН БУЙНИ ЭРОЗИЯСИ - бачадон бўйни шиллик қаватининг юза шикастланиши;
Б. б. э. га кўпинча жинсий аъзолардаги яллиғла- ниш касалликлари, аборт, туғруқ вақтида бача- дон бўйни шиллик пардасининг зарарланиши, шунингдек гормонал жараёнларнинг бузилиши ва б сабаб бўлади. Шиллик каватнинг зарарланган юзаси (чин эрозия) тезда бачадон буйни каналидан ўсиб чиккан цилиндрик эпителии б-н копланади —соҳта эрозия вужудга
БАЧАДОН, ДИЛОК, ТУШИШИ — бачадон ва дилокнинг ўз ўрнидан пастга силжиши; ички жинсий органларни ўз ўрнида ушлаб турадиган чанок туби мускуллари фаолиятининг бузнлиши, бўшашиб колиши туфайли рўй беради. Ьачадон тўла (жинсий тешикдан чикиб кетади) еки кисман (жинсий тешикдан бачадон бўйни чиқади холос) тушиши мумкин. ,
БАЧАДОН ЕРИЛИШИ — туғиш чоғида турли сабаблар (чанок торлиги, гидроцефалия, ҳомила бошининг чанок оғзига нотўғри келиши ва б.) туфайли ҳомиланинг туғрук иулларидан ута олмаслиги натижасида бачадоннинг ерилиб кети-
БАЧАДОН НАЙИ, тухум йўллар и — аёл- ларнинг найсимон жуфт органи; унинг бир учи бачадонга туташса, воронкасимон кенгаиган иккинчи учи тухумдон юзасида корин бушлиғига очилади. Тухумҳужайра ва сперматозоидларни ўтказиш, уруғланиш, шунингдек ҳомиладорлик- нинг илк даврида тухумҳужайра етилиши ва пуштнинг бачадонга сурилишига кулаилик ярата-
ди ^
БАЧАДОН НАЙИ ШОКИЛАСИ - бачадон наии нинг воронкасимон қисми четидаги жуда кўп


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1

32

БАЧАДОН


ўсиқчалар; улар тухумдонда етилган тухумҳу- жаиранинг бачадон найларига ўтишига имкон яратади.
БАЧАДОН РЕТРОВЕРСИЯСИ - бачадоннинг орқага оғиб туриши; бунда унинг танаси орқага буиин қисми эса олдинга оғади. Б. р _да хайз вақтида бел оғриғи кузатилади БАЧАДОН РЕТРОДЕВИАЦИЯСИ, бачадон ретропозицияси — бачадоннинг орқа то- монга оғиши ва букилиши; асосан чаноқ туби мускуллари ҳамда бачадон бойламларининг бушашиши натижасида содир бўлади БАЧАДОН РЕТРОПОЗИЦИЯСИ — қ. Бачадон ретродевиацияси.
БАЧАДОН РЕТРОФЛ ЕКСИЯСИ - бачадоннинг °йи£и) ^{КЭРаб букилиши} <^яна- К- Вачадон қийша-
БАЧАДОН ҚИЙШАЙИШИ, бачадон рет- рофлексияси — туғма ёки жинсий аъзолар- нинг баъзи касалликларидан кейин бачадон танасининг қийшайиб, орқага қараб букилиб колиши; бунда бачадон ўнг ёки чап томонга қараб киишаииши мумкин. Б. қ. га кўпинча бачадон атрофидаги тўқималарнинг яллиғланишидан ке- иин қолган чандиқлар сабаб бўлади БАЧАДОНГА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ МОДДА- „ А" ~ бачадон мускуллари қисқариши- НИ узгартирадиган воситалар. Уларнинг бир хили пити^^ЭРГ°^ТаЛ’ ^эР^гометР^{ин ва} б.) бачадоннинг
т^РеТя , ^ККСКаГ^ШИНИ Т^ириб' ^тугиш жараёнини тезлаштирса, бошқаси бачадон тоник қисқариши-
ни кучаитириб, қон кетишини тўхтатади. Бачадон кисқаришини сусайтирадиган препаратлар ҳам кГи^ЖЛ^^ап^С;’_и^{Партусистен}' РитоДРин ва б.).
бачадондан ташқари ҳомиладор-
“ УРУҒДанган тухумҳужайранинг бача- чадондан ташқарида, кўпинча бачадон найида тухумдон еки бачадон бўйин, қорин бўшли- ғида ривожланиши. Кўпинча аёллар жинсий органлари, асосан бачадон найларининг яллиғланиш касалликлари ёки яллиғланишга хос узгаришлар (чандиқ ва б.) бўлиши, шунингдек инфантилизм (жинсий органларнинг етилмай қолиши) бот-бот бола олдириш ва б. сабаб
°^улали' ^Б' ^Т' ^Х' ^{НИНГ ҳамма хили}Да ҳам қиндан қонли чиқинди ажралади, қорин пастида оғриқ Оушашиш, бош айланиши, ҳушдан кетиш ҳолларй кузатилади. ^н
БАЧАДОНДАН ҚОН ҚЕТИШИ - қ. Метрорра-
БАЧАДОННИНГ АҒДАРИЛИБ ҚОЛИШИ —
туғруқдан ва йўлдош тушгандан кейин кузатила- диган асорат; кам учрайди. Бунда бачадон шиллиқ қавати қисман ёки батамом ташқарига ағдарилиб қолади. Б.а.қ. бачадон тушиши б-н Оирга кечиши ҳам мумкин.
БАҲОР КАТАРИ — конъюнктивитнинг ўзига хос бир тури. Бунда эрта баҳорда қуёш нури, кўкат ва гуллар хиди таъсирида иккала кўз қизаради ачишиб қичишади, қовоқлар қирраси шишиб! юқори қовоқ бир оз салқиброқ туради. Сурункали кечэди. Асосан 12—14 яшар ўғил болаларда учраиди. Аллергия сабаб бўлади ^Н
БАҲОРГИ АРПАБОДИЁН (син.: баҳорги адо- НИС) — доривор ўсимлик; ундан олинадиган


куруқ экстракти ва шу ўт дамламаси сурункали
юрак етишмовчилигида ҳамда вегетодистония ва
неврозларда тинчлантирувчи модда сифатида
ишлатилади. Урта Осиё республикаларида бу
кенГтяп^{НИНГ б0ш}кв тури - Туркистон адониси
кенг тарқалган булиб, у ҳам Б.а. каби тиббиётда
Кўлланишга рухсат этилган.
^АФ„^ТАСИ — Қ- Чақалоқлар афтаси. '
АҚ — турт тур паразитлар (плазмодий-
лар) чивинлар қўзғатадиган ўткир юқумли
касаллик. Қузғатувчисининг хилига қараб^ уч
^{турт к}унлик, тропик ва Африка Б. лари
фарқ қилинади. Уч кунлик Б.да - икки кунда бир
марта, турт кунлик Б.да — ҳар уч кунда бир
марта, тропик Б.да эса деярли кун сайин иситма
хуруж қилади. Касаллик белгилари: калтираш
ҳарорат кутарилиши, терлаш, бош, бўғимларнинг
каттиқ оғриши, тинка-мадор қуриши, ҳолдан
оииш, озиш ва ҳ.к. Иситма тутавергач плазмо-
диилар эритроцитларни парчалаши сабабли кам-
конлик, талоқ ва жигарнинг катталашиши
кузатилади. Республикамизда Б. деярли бутунлай
тугатилган. ³ *
БЕЗЛАР — организмда турли физиологик функ-
циялар бажарилишида ва биокимёвий жара-
енларда иштирок этадиган ўзига хос моддалар
(гормонлар, шиллиқ, сўлак ва б.) ишлаб чиқара-
диган ва ажратадиган органлар. Ички секреция
безлари (эндокрин Б.), ташқи секреция безлари
(экзокрин Б.) ва аралаш Б. фарқ қилинади. Ички
секреция безлари (гипофиз, буйрак усти бези ва
б.) ишлаб чикарган маҳсулоти — гормонларни
бевосита қонга ва лимфага, ташқи секреция
безлари (тер, сўлак, сут Б.) эса ўз ширасини
махсус наилар оркали тана бўшлиқларига, шил-
лиқ пардалар юзасига чиқаради. Аралаш без
(меъда ости бези) ширасининг бир қисми най
орқэли ун икки бармоқ ичакка куйилса, махсус
без халтачасидан ажралган гормон қонга сўрила-
Ди. Б. фаатиятини нерв системаси ва гуморал
омиллар бошқаради. ^{3 г}
БЕЗОАР — меъдадаги ёт жисмлар. Меъдага
тушган ет нарсалар (ипак, жун, соч ва б.) ҳамда
овқатнинг ҳазм бўлмаган заррачаларидан пайдо
оулади. Трихо-еки пилобезоар (жун ёки соч)
шеллак-безозр (смола ва бўёқ моддалари)
Ф^{итобезоар} (мевалар заррачалари, ўсимликлар)
БЕ^ғТкл ^еСгЖ^{ЧаЛарИ) фарҚ килинялн}-
ЬЗРЕДКА УСУЛ И — анафилактоид реакиия-
рнинг олдини олиш мақсадида организмга
кғйп^ ^МЛи‘»^РД0Е^{НИ б}Ў^лнб бўлиб юбориш усули.
БЕЙЛЬ КАСАЛЛИГИ, ривожланувчГ
фалажлик — захм касаллиги оқибатида бош
мияда жиддии ўзгаришлар рўй бериши ҳамя?»Ч
киши онги ва идрок этиш фаолиятининг фалажл?Л<
ниши о-н кечадиган касаллик. 1822 й. Бейл\ ’
таърифлаб берган. Касалликнинг кечишида нбёэ
врастеник белгилари яққол кўзга ташланган
оғпити ^{ДаарЛар фарқ қилина}Д«- Дастлаб ба риши, ҳатсизланиш, кейинчалик асаб бузй лишлари, ақлнинг пасайиши, бемаъни ҳаттнп.т ^{ХараКаТЛар к}У^затилаДи; бора-бора руҳий ҳолал* хотира бузидишлари (_ҲИСоб-китобни унутиш!;.
окибятя^УЛаДИ' ^{Белгила}Р ривожлана бориб, охцц оқибатда ақлнинг заифлашиши ва организмниш бутунлай инқирози м а р а з м б-н тугайди.
ЬЕЛ тананинг бир қисми; бел умуртқалари,⁴ уларга епишган ва улардан бошланган мускулла^^К!


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1




(қорин бўшлиғининг орқа девори) дан иборат. Бел юқоридан кўкрак қафаси, пастдан чаноқ б-н чега- раланган. Гавданинг оғирлиги кўпроқ Б. га тушганлигидан умуртқалари йирик бўлади. БЕЛАНГИ, бел о ғ р и ғ и , л ю м б а г о —бел- нинг^ тўсатдан қаттиқ оғриб қолиши; оғриқ зўрайиши натижасида бемор белини қимирлата олмай, энгашиб қолади. Кўпинча бел нервлари ва мускулларининг яллигланиши, бел умуртқалари ва бойламларининг шикастланиши, баъзан буй- рак касалликлари сабаб бўлади.
БЕЛЛАДОННА — кўп йиллик заҳарли ўт ўсим- лик. Барги ва илдизи ишлатилади. Таркибида алкалоидлар (атропин, гиосциамин, скополамин) ва б. моддалар бор. Препаратлари ичак ва сийдик йўллари спазми, меъда ва ўн икки бармоқ ичак яраси, холецистит, буйрак санчигида, ўт пуфагида • тош бўлганда ва б. касалликларда оғриқ қолди- риш, Паркинсон касаллигини- даволаш, кўз қора- чиғини кенгайтириш учун кўлланилади.
БЕМОР, касал, хаста — бирор касалликка чалинган одам. Амбулатория бемори — поликлиника ёки уйда тиббий ёрдам оладиган одам. Стационар рўйхатидан чиқа- р и л г а н Б.— стационардан чиқарилган ёки у ерда вафот этган одам.
БЕМОРНИ ТЕКШИРИШ — беморнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш, диагноз қўйиш, рацио- нал даволаш, касалликни кузатиш ва шу каби- ларни аниқлаш учун ўтказиладиган текширувлар мажмуи; анамнез йиғиш, кўздан кечириш, лабо- ратория, рентгенологик, физик ва б. текши- рувларни ўз ичига олади.
БЕНЕДИКТ ЖАДВАЛИ — соглом одам гавда- сининг вазни, бўйи, ёши ва жинсига асосланиб 24 соат мобайнидаги асосий алмашинувни аниқ- лаш жадвали. Америка физиологи Бенедикт кашф этган. 23 яшар, бўйи 172 см, вазни 75 кг соғлом эркакнинг 24 соат мобайнидаги асосий алмашинуви 1803 ккал га тенг. БЕНЗОГЕКСОНИЙ (син.: гексоний) —гангли- облокаторларнинг бис-тўртламчи аммонийли би- рикмалари гуруҳига мансуб дори модда; перифе- рик қон томирлар спазми, гипертония касаллиги- нинг хуружини бартараф этиш, меъда ва ўн икки бармоқ ичак яраси, бронхиал астмани даволаш ва б. ҳолларда ишлатилади.
БЕПУШТЛИҚ — вояга етган организмнинг ав- лод қолдиришга ожизлиги. Нормал жинсий ҳаёт кечириб, бўйида бўлишдан сақланиш воситалари онтрацепция) дан фойдаланмай, камида 2 йил "^а туриб фарзанд кўрмаслик Б. ҳисобланади. гркакларда ҳам, аёлларда ҳам учрайди. аклардаги Б.— туғдира олмасликка га тирик сперматозоидлар бўлмаслиги, жин- аъзоларнинг туғма нуқсони, яллигланиши гликлари ёки уларнинг шикастланиши, жин- «айлнинг сусайиши, эндокрин система фаоли- 1 гнвнг ўзгариши сабаб бўлади. Аёлларда- -■ я -й. тугмасликка бачадон, тухум йўллари, ^{;Д0Н ва} найларнинг яллиғланиши, ички ция безлари фаолиятининг бузилиши, орга- ш ҳолдан тойдирадиган касалликлар (қанд- ¹ ' 1абет, сил), жинсий органларнинг етилмай ' ии (инфантилизм) сабаб бўлиши мумкин.
МАН ОПЕРАЦИЯСИ — мояк истисқосида нинг хусусий пардасини ажратиб ва қиркиб


725


БИЛИОТОРАКС 33


олиб ташлаш.
БЕРИ-БЕРИ — овқатда В, витамин (тиамин) етишмаслиги ёки унинг организмда ўзлаштирили- ши бузилишидан пайдо бўладиган касаллик; аста- секин ривожланиб боради. Дастлаб иштаҳа йўқолиб, сўнгра меъда-ичак фаолиятининг бузи- лиши б-н боглиқ ҳар хил белгилар тобора кўпаяди ва кучаяди. Кейинчалик қувватсизлик, тинка курнши, бош айланиши, сезги йўколиши, ҳатто оёк-қўлларнинг фалажланиши каби ўзгаришлар юзага келиши мумкин.
БЕРНАРД-ГОРНЕР СИ НДРОМИ — миоз, птоз, энофтальмиииг бирга учраши; биринчи бор француз физиологи Ж. Бернард б-н швейцария- лик офтальмолог Ф. Горнер таърифлаб берган. Орқа миянинг VIII бўйин ва I кўкрак сегментла- рининг ён шохлари, симпатик устуннинг бўйин бўлими, улар орасидаги бойламлар шикастлан- ганда кузатилади.
БЕТА-РИТМ — бош миянинг биопотенциал ритм- ларидан бири; одатда бош миянинг пешона, марказ қисмларидан электроэнцефалографик усуллар б-н ёзиб олинади (яна. қ. Электроэниефа- лография).
БЕТТОЛЕПСИЯ — кучли йўтал ҳуружи тутганда оёқ-қўлнинг тиришиши б-н бирга ҳушнинг йўқолиши. Сурункали ўпка-юрак етишмовчилиги б н оғриган беморларда кузатилади.
БЕХТЕРЕВ КАСАЛЛИГИ — коллагенозлар гу руҳига мансуб касаллиқ; бунда кўпинча умуртқа погонасининг бўгим-бойлам аппарати шикастла- ниб, натижада умуртқа погонаси анкилозга учраши мумкин. Касаллик сурункали кечиб, авж олиб боради.
БИАЛЬБУМИНЕМИЯ — қон плазмасининг электрофореграмасида альбуминларнинг икки фракцияли бўлиб қсхлиши; айрим касалликларда кузатилади.
БИДИСТИЛЛАТ — икки марта дистиллаш йўли б-н олинган ўта тсва сув. Лабораторияларда, тиббиёт амалиётида қўлланилади; сақлаш мудда- ти 24 соат.
БИЖҒИШ — қ. Ачиш.
БИЙОХИНОЛ — висмут препаратларидан; асо- сан пенициллин гуруҳи антибиотиклари б-н бирга захм касаллигининг турли босқичларини даво- лашда кўлланилади.
БИҚС — материалларни стериллаш учун қўлла- ниладиган доира шаклидаги металл кутича. Икки қаватдан иборат. Биринчи бўлиб немис жарроҳи Шиммельбуш таклиф этган. Материал солин- ган Б. автоклавда стерилланади. Стериллаш вақтида ташқи қават тешиклари ички қават деворидаги тешикларга тўғриланади. Автоклав- дан олишда ташқи қават маҳкамланиши ва тешиклар ёпилиши керак.
БИЛАК — қўлнинг тирсакдан панжагача бўлган кисми;_тирсакдаги кўндаланг эгатча б-н тирсак- кафт бўғими соҳасидаги шундай эгатча оралиғи.
Б. суяклари юқоридан елка суяги, пастдан кафт суяклари б-н бўғим орқали кўшилади. Б. да суяклардан ташқари, мускуллар, кон томирлар ва нерв толалари бўлиб, уларни парда ва тери коплаб туради.
БИЛИОТОРАКС — плевра бўшлигида \т г.ўли-


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1

34 БИЛ ИРУБИН

ши. Мас., шикастланишлардан сўнг, жигар ўсмаларида Б. кузатилади.
БИЛИРУБИН — ўт (сафро)нинг кизил-сарғиш пигменти; гемоглобиннинг парчаланишидан ву- жудга келади. Асосан жигарда ҳосил булиб, ўт б-н ичакка, бир оз микдорда конга ўтиб туради. Баъзи жигар касалликларида кон ва сийдикда- ги Б.ни аниклаш диагностик жиҳатдан аҳамиятга