Тиббиёт йўналиши талабаларини инглиз тилида лексик бирликларни ўзлаштириш

Ахборот қабул қилиш, қайта ишлаш, сақлаш ва ахборотни хорижий cўзда қайта тиклаш,тайёргарлик ва қобилият, шу жумладан чет тилида профессионал йўналтирилган маълумотлар сони ва уни хорижий манбалардан олиш.
Оғзаки ва мантиқий фикрлаш: Фикрлашнинг мантиқий операцияларини билиш ва қобилиятлари, диалектик туркумлари билан ишлаш қобилиятлари.
Тайёрлик ва қўллаш қобилияти: фикрлашнинг расмий-мантиқий операциялари, ишдаги диалектик тоифалар билан ишлаш қобилиятлари, профессионал муаммоларни чет муҳитда ҳал қилиш.
Нутқ фаолияти: нутқни ўтказиш қобилияти фаолият, яъни мулоқот, мунозаралар, тинглаш, ўқиш, гапириш. Хорижий муҳитда профессионал мавзуларда нутқ фаолияти учун тайёрлик ва қобилият, профессионал йўналтирилган муаммоларни савол-жавоб шаклида ҳал қилиш. Профессионал йўналиш чекланган бўлиши мумкин, лекин у касбий малакани шакллантириш воситасидир.
Шундай қилиб, лексик билими ва касбга йўналтирилган лексик билими тушунчаларини таҳлил қилиш уларнинг таркибида баъзи нарсалар мавжудлигини аниқлади уларнинг ўзаро алоқаларига ишора қилувчи умумий позициялар, аммо лексик билими бўйича профессионал йўналтирилган cўз ваколатининг ўзига хос хусусиятиваколатлари унинг барча мақсадли профессионал ориентация ҳисобланади, хамда шаклланадиган таркибий қисмлари алоқалар асосида ривожланади ва махсус ишлаб чиқилган усуллар асосида чет тилини ўқитиш дастурининг профилли фан дастурлари билан интеграциялашуви билан боғлиқ пул маблағлари шунингдек,келажакда шифокор томонидан амалга оширилиши керак бўлган ваколатларнинг юқорида кўрсатилган хусусиятларига асосланиб, биз тадқиқот мавзуси бўйича, яъни профессионал йўналтирилган лексик билими бўйича ваколатларнинг мазмунини аниқладик.
Касб-ҳунарга йўналтирилган cўз малакаси ва билимлар тўплами, амалий йўналтирилган кўникмалар, тиббиёт билимларга эга бўлиш қарор қабул қилишга қаратилган тушунчалар, мантиқий фикрлаш усуллари касбга йўналтирилган вазиятли вазифалар, савол-жавоб узлуксиз шаклда профессионал мавзуларга муҳокама қилишдир.Таҳлил қилинган тушунчаларнинг диалектик муносабатларини ҳисобга олган ҳолда (касбий маҳорат, cўз малакаси, коммуникативлик малакалси, профессионал йўналтирилган cўз малакаси), биз ушбу тушунчаларнинг алоқаси уларнинг вектори эканлиги аниқландик. Йўналишлар сифатни яхшилаш ва оптималлаштиришга қаратилган университет битирувчиларини касбий тайёрлаш, шакллантириш даражасини ошириш ижтимоий соҳадаги ўзаро муносабатларга тааллуқли ваколатлар инсон фаолияти билан боғлиқ. Буни ҳисобга олган ҳолда, биз психологик-педагогик адабиётлар ва тадқиқотларни таҳлил қилдик, бу эса хорижий тилни профессионал йўналтирилган ўқитиш жараёнида тиббиёт олий ўқув юртлари талабаларининг профессионал йўналтирилган лексик билим шаклланишига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган хусусиятларни очиб бердик.
Л. С. Вйготский чет тилини ўрганишни ўзига хосхусусиятларидан бири она тили билан бирга ўрганиш деб ҳисоблайди. Унинг ассимиляцияси она тилининг ривожланишига зид келади .Ўқувчи ўз она тилини онгсиз ва бехосдан ўрганади, лекин чет тилини хабардорлик ва ният билан бошлайди. БуБ.ВБеляев томонидан илгари сурилган хорижий cўз таълимида онгли тамойилни тасдиқлайди.
Д. Л. Матухиннинг фикрига кўра, чет тили ўқув интизоми сифатида бошқа фанлардан фарқли ўлароқ, "беғаразлик" га эга, чунки у инсонга ҳақиқат ҳақида маълумот бермайди ва атрофдаги дунё ҳақида фикрларни шакллантириш ва ифодалаш воситасидир.Г. В. Колшанский, чет тилини ўзлаштиришнинг ўзига хос хусусияти, cўзнинг алоҳида элементларини билиш эмас, балки ҳақиқий мулоқотда амалга оширилиши кераклигини таъкидлайди: алоҳида тиллар, жумлалар, товушлар – бу cўзни алоқа воситаси сифатида эгаллаш тушунчасига тааллуқли эмас. Н. Д. Галскованинг фикрига кўра, яна бир хусусият-хорижий cўз нафақат ассимиляция объэкти, балки профессионал кўникмаларни ривожлантириш воситаси ҳам бўлиши мумкин. Шундай қилиб, Г. С. Аркҳипова келажакда тиббиёт Профил мутахассисининг хорижий ваколатини шакллантиришга қуйидагилар таъсир кўрсатди: ирқни шакллантиришнинг босқичма-босқичлиги, маҳаллий маърузачилар билан давра суҳбатининг ҳақиқий муҳитига ботирилиши, бизнес ўйинлари, махсус фанлар билан интеграция.
М. В. Франтсева [181] ва бошқа тадқиқотчилар бир қатор (С. Л. Герасименко, Ма Грязнова, Э. Ф. Эфремова, я. А. Катз, К. А. Митрофанова) тиббиёт олий ўқув юртида талабалар таълим ўзига хослиги ҳақида гапириш ва келажак шифокорлар ўқув ва профессионал фаолияти биринчи курсларида аллақачон топилган деб ишонаман, қачон лотин ва инглиз cўзларида тиббиёт терминологиянинг катта ҳажмини эслаб қолишимиз керак, қисқа вақт ичида ўз-ўзини ўрганишнинг янги усулларини ишлаб чиқиш, ахлоқий жиҳатдан мақбул касбий хатти-ҳаракатлар кескин кўтарилади. Ахборотни қабул қилиш масалалари, мотивация муаммолари, ҳис-туйғулар, интеллектуал, ҳиссий стрессларнинг таъсири ва сифатни яхшилаш масалалари келажакдаги мутахассиснинг касбий тайёргарлиги билан боғлиқдир.
С. Л. Герасименконинг нуқтаи назари шундаки, махсус (амалий) соҳада шифокорнинг коммуникатив малакаси қуйидагиларни ўз ичига олади: махсус (профессионал) атамалар, тушунчаларни тушуниш ва талқин қилиш;оғзаки, расмий (формулалар ва графикалар) ва оғзаки бўлмаган воситаларни тушуниш (беморлар билан суҳбатда юз ифодалари ва имо-ишоралари); махсус тайёрланган материални моҳирлик билан даволаш; профессионал соҳада чет тилини тўғри ишлатиш (чет cўзида махсус тушунчалар, атамалар тушунчаси ва баёноти. Тиббиёт олий ўқув юртида чет тилини ўрганиш келажакда тиббиёт ходимининг коммуникатив маданиятини шакллантиришга таъсир қилиши мумкин.
Барча иштирокчиларнинг ўқув жараёнида индивидуал-шахсий ориентация, ўзаро муносабатларни фарқлаш ва инсонпарварлаштириш; узлуксизлиги ва коммуникатив тайёргарликнинг узлуксизлиги-"Инсон-инсон" тизимидаги шифокор фаолиятининг ўзига хос хусусиятлари нафақат унинг билим ва кўникмалари, балки профессионал фикрлашнинг ўзига хос хусусиятлари ҳамдир.
Шахсий фазилатлар, бемор билан мулоқот қилиш қобилиятини ривожлантириш хам керакдир. Шунинг учун шифокорнинг профессионал малакаси нафақат юқори даражадаги махсус даражани ўз ичига олади балки тиббий тайёргарлик, умуминсоний маданият, шунингдек, унинг шахсиятининг ижтимоий-психологик жиҳатлари, унинг қадриятлари, коммуникатив саводхонлигини хам ошириш керак. Тиббиёт олий ўқув юртининг талабаларини ўқитишнинг ўзига хос хусусиятларидан бири-ахборот ҳажмини ошириш, шу жумладан чет тилини ўрганиш, бу деярли доимий қийинчилик шароитида шифокор учун зарур бўлган қарама-қаршиликларга олиб келади. Шунингдек вақт, албатта, қимматли, энг муҳим маълумотларни ажратиш. Бу хусусият ахборотни мустақил равишда ўзлаштириш зарурлигини белгилайди .Ю. К. Абаев, шифокор фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини ўрганиб, қуйидагиларни таъкидлайди:
-тадқиқот объэктининг (беморнинг) хусусиятлари, керак бўлган вазифаларнинг ўзига хослиги шифокорга мурожаат қилинг (диагностика, даволаш, профилактика ва бошқалар), уни тақдим этишдаги интеллектуал фаолиятга бир қатор талаблар:
-талабаларнинг таълим жараёнида ривожланиши керак бўлган кузатиш; ҳар бир аломат (касаллик белгиси) патологик талқин бериш учун мантиқий фикрлаш занжирига биринчи қарашда аҳамиятсиз ҳақиқатни киритиш имконини беради – бу шифокорнинг фикрлашнинг муҳим сифатидир;
- мослашувчанлик, яъни тезкор сафарбарлик қобилияти, керак бўлганда фикрлаш йўлини ўзгартириш; - мақсадга эришиш;
-маълум бир нарсага риоя қилиш, фикрлаш қобилияти фикр йўналишлари; - концентратция-асосий нарсани ажратиш қобилияти;
-қатъиятлилик, вақт лимити ва шартларда ҳаракат қилиш қобилияти, етарли маълумот йўқлиги;
- билимларни эгаллаш ва уларни узлуксиз янгилаш, такомиллаштириш.
Кўпгина муаллифларнинг таъкидлашича, тиббиёт олий ўқув юртининг таълим жараёнида талабаларнинг клиник тафаккурини ривожлантириш муҳим хусусиятлардан биридир. В. И. Петровнинг таъкидлашича, келажакдаги шифокорнинг шаклланишининг асосий хусусияти клиник фикрлашдир. Клиник фикрлаш остида у профессионал (диагностика, даволаш, прогностик ва профилактик) муаммоларни ҳал қилишда назарий илмий билимлар, амалий кўникмалар ва шахсий тажрибалардан энг самарали фойдаланишга қаратилган амалий шифокорнинг ўзига хос ақлий фаолиятини тушунади. А. А. Коплик таъкидлашича, клиник фикрлаш,инсон билими, фикрлаш фаолиятининг энг юқори шаклини амалга оширишдир.Тиббий диагностика вазифалари билан боғлиқ операциялар (таҳлил ва синтез, таққослаш ва фарқлаш, ҳукм ва хулосалар, абстракциялар, умумлашма ва бошқалар) , башоратли ва даволаш усуллари мавжуд.
Р. Г. Артамонов "клиник фикрлаш" атамасининг қисқача таърифини беради- бу диагностика масалаларининг профессионал ижодий ечимидир, ушбу беморда тажриба ва тиббиёт сезги асосида касаллик белгиларини даволаш ва аниқлашдир. Клиник фикрлашнинг асоси-бу хусусиятларни аниқлаш, таҳлил қилиш ва синтез қилиш, таққослаш ва фарқлаш, абстракция, умумлашма, мантиқий хулоса, индекцион ва чегирма, қарор қарама-қаршиликлардир. М.П Кончаловский клиник фикрлаш ҳақида шундай дейди: "ўқитувчи талаба қатъий белгиланган назарий маълумотлар маълум бир таъминотини бериш керак, касал шахсга бу маълумотларни илова қилиш қобилиятини ўргатиш ва шу билан бирга, ҳар доим мантиқий, клиник, диалектик фикрлаш, деб, гапириш." У биринчидан, клиник фикрлашни ўзлаштириш учун диалектик усулнинг аҳамияти таъкидланган. А. Ф. Билибин ва Г. И. Тсарегодтсев "клиник фикрлашни интеллектуал, мантиқий фаолият деб ҳисоблайди, бунинг натижасида шифокор ушбу патологик жараённинг ўзига хос хусусиятларини топади. Клиник фикрлашни ўзлаштирган шифокор ўзининг шахсий, субъэктив таассуротларини таҳлил қила олади, улар ичида умуминсоний, объэктив топади, ўз фикрларини етарли даражада беришга қодир клиник талқиндир.
О. М. Кузминовнинг таъкидлашича, клиник тиббиётда клиник фикрлаш, педагогика, дидактика ўзаро чамбарчас боғлиқ. тиббиёт ишнинг асоси тиббиёт диагностика ва диагностика асослари унинг самарадорлигини белгилайдиган клиник фикрлашдир. У бундай хусусиятларни кўриб чиқади клиник фикрлаш, масалан: индивидуал равишда табиийликни излаш, касалликнинг яхлит кўринишини яратиш; билимга бўлган эҳтиёж кўплаб касаллик белгилари; муайян, индивидуал, ностандарт вазиятда симптомларни аниқлаш қобилияти; қобилият аломатлар ўртасидаги ички муносабатларни аниқлаш-ва мантиқий фикрлаш қобилияти муайян шифокорнинг индивидуал ва психологик хусусиятларига боғлиқ деб ҳисоблайди. Натижада, клиник фикрлашнинг шаклланиши НТ студиясини ўқитиш учун ваколатли ёндашувда муҳим ва долзарб муаммо ҳисобланади. Шу муносабат билан клиник тиббиётга клиник фикрлашни шакллантиришнинг махсус усулларини жорий этиш зарур.
Л. А. Кописовнинг таъкидлашича, шифокор "инсон" касбининг вакили сифатида фаолияти ижтимоий жиҳатдан ортиб бораётган шароитда амалга оширилади, профессионал, ахлоқий, психологик талаблар ва юқори ақлий ва психо-эмоционал стресс билан боғлиқ. Жамият томонидан белгиланган ролни самарали бажариш учун шифокор нафақат малака ва тажрибага эга бўлиши, балки бемор билан алоқа қилишда ўз фаолиятига онгли ва виждонан муносабатда бўлишга ёрдам берадиган муайян шахсий хусусиятларга эга бўлиши керак. Шундай қилиб, психологик ва педагогик адабиётларни таҳлил қилиш, тадқиқотлар бизни талабаларнинг асосий хусусиятларини умумлаштиришга имкон берди, уларнинг келажакдаги профессионал фаолияти, талабаларнинг профессионал йўналтирилган cўз қобилиятини шакллантиришга таъсир қилади. Бунга қуйидагилар киради:
-ГЕФ ҲПО томонидан ишлаб чиқилган талаблар "чет тили" низомини ўз ичига олган мутахассис-шифокорларни тайёрлашда, унинг ривожланиши натижасида битирувчи умумий маданий ва касбий малакага эга бўлиши керак;
- тиббиёт олий ўқув юртлари талабаларининг хорижий тилни ўқитиш қуйидагиларга йўналтирилган бўлиши керак:
касб-ҳунар ва бундай таълимнинг натижаси профессионал йўналтирилган cўз ваколатини шакллантиришдир;
- фақат ассимиляция объэкти, шунингдек, профессионал кўникмаларни ривожлантириш воситаси; чет тилини ўзлаштириш амалий йўналтирилган нутқда долзарб аҳамият касб этадиган cўзнинг индивидуал элементларини билиш эмас, балки ҳақиқий мулоқотда иштирок этиш қобилияти жиҳатидан фаолиятидир;
- тиббиётда замонавий технологиялар ва инновацияларни ривожлантириш, уларнинг ҳажмини ошириш, лотин ва инглиз cўзларида тиббиёт терминология мутахассиснинг ўз-ўзини бошқариш қобилиятлари ва кўникмаларини талаб қилади;
- шифокорнинг профессионал фаолиятининг ўзига хослиги клиник фикрлашни шакллантиришни талаб қилади.
- кузатув, мослашувчанлик, мақсадга мувофиқлик, концентратсия каби келажакдаги шифокорнинг профессионал ва шахсий фазилатларини ривожлантириш, қатъиятлилик, коммуникатив саводхонлик;
- шифокорнинг келажакдаги профессионал фаолиятининг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, таълимнинг махсус усуллари, шартлари ва воситаларини жорий этиш керак. Клиник фикрлашни такомиллаштириш, шакллантириш ва мутахассиснинг бошқа муҳим фазилатларини ошириш керак.
Юқорида келтирилган хусусиятлар бир қатор муаллифлар томонидан тақдим этилган бўлиб, бизга профессионал йўналтирилган ташкилот учун таълим тамойилларини таъкидлаш имконини берди. Чет тилини ўқитишда таълим тамойиллари-бу умумий қоидалар умуман ўқув жараёнига ва унинг таркибий қисмларига (мақсадларга) талабларни аниқлаш, вазифалар, усуллар, воситалар, ташкилий шакллар, таълим жараёни). Аниқ формуладан ўтган таълим тамойиллари қандай ва қандай муаммоларни ҳал қилишга ёрдам беради, ўқув материалларининг мазмунини танлаш ва қандай материаллар ва усуллардан фойдаланиш кераклигини аниқлаб олиш керак.
Тадқиқотимиз учун ўқитиш тамойилларини аниқлашда биз ўқитувчилар, тадқиқотчиларнинг бир қатор асарларини таҳлил қилдик.Ю. К. Бабанский тўғри тузилган тамойилларни тасдиқлайди.Тренинг сизга ўқув жараёнини муваффақиятли тузиш имконини беради, уни оптимал ишлашга яқинлаштиради. Шу билан бирга, формуладан ўтган тамойилларнинг ҳар бири ўқув жараёнининг асосий таркибий қисмларининг ҳар бирига изчил мос келиши керак.В. А. Сластениннинг фикрига кўра, касбий тайёргарликнинг асослари қуйидаги принтсипларга асосланган бўлиши керак:
- универсаллик-инсонпарварлик фанларининг тўлиқ тўплами профессионал ва ихтисослик билан бирликда асосий таълим дастурлари;
- интеграция – фанлараро ҳамкорлик илмий тадқиқотлар ва ўқув фанлари, мазмунли ва тизимли-функтсионал ўқув жараёни;
- фундаментал-илмий асослилик ва юқори сифат ижтимоий-гуманитар ва умумий маданий, психологик-педагогик ва махсус тайёрлаш;
- профессионаллик-турли хил ижтимоий технологияларни ўзлаштириш.
Б. В. Беляев ва А. А. Леонтиев онгнинг дидактик принтципига ишонишди cўз назариясидан нутқ амалиётига ўтиш принтципи етакчи бўлиши керак. Чет тилини ўрганувчиларнинг самарали-ижодий, чет эл-нутқ фаолияти шароитида ўқитиш тамойилларидир. Коммуникативлик принтсипи ва таълимни жадаллаштиришнинг психологик асослари унинг ишларида намоён бўлади. Китайгородская томонидан кўриб чиқилди, у қуйидагиларни таъкидлайди: шахс ва жамоанинг имкониятларини фаоллаштириш учун қуйидаги принципларни амалга ошириш керак: шахсий мулоқот;
-таълимни ташкил этишда моддий ва ўқув жараёни;
-жойга жамланганда ўқув материаллари ва жараёнини ташкил этиш;
-кўп функтсионал машқлар турли муаллифлар томонидан таклиф этилган таълим тамойилларига асосланиб, биз тадқиқотимиз доирасида таълим тамойилларини шакллантирдик. Биз профессионал йўналтирилган cўз ваколатини шакллантириш учун қуйидаги асосий принтсипларни таъкидладик:
- профессионал йўналиш ва тамойил фанлараро интеграция таълим профессионал йўналтирилган чет тили таълимири ўз ичига олади, қайси томонидан амалга оширилади фанлараро интеграция мавзуларни мувофиқлаштириш орқали, ўқитиш мазмуни ва чет cўзини махсус билимлар, тушунчалар билан бойитишга қаратилган. Чет тилида профессионал мавзуларни ўрганиш имкон қадар иложи борича амалга оширилиши керак, шунда улар профилли фанларда ўрганиш вақтига тўғри келади. Бундай усул уларни ривожлантириш жараёнини осонлаштиради ва яхшилайди;
- профессионал нутқ фаолиятини ривожлантириш принципи. Хотирага таянишни истисно қилмасдан, бу принцип профессионал нутқ материалларини (тушунчаларни) ёдлашни эмас, балки кучли ташкилотни назарда тутади. Бу шундай бўлади-ўқитишнинг барча босқичларида топшириқлар ўқув-нутқий вазиятлар ва касбга йўналтирилган вазиятли вазифалар бўлиб, турли даражадаги муаммоларнинг ҳақиқий амалий фаолиятини тақлид қилиши мумкин бўлган фикрлаш механизмларини ривожлантиришга ёрдам берадиган усуллар қўлланилса, унда қийинчиликлар ва унга яқин бўлганлар: вазиятга йўналтирилган, асосий тушунчалар, уларнинг ўзаро муносабатлари, қарама-қаршиликларни аниқлаш ва ҳал қилиш, аналитик-синтетик иш кўникмаларини ривожлантириш ва диалектика қонунларини қўллаш, клиник фикрлашни ривожлантириш; - мустақиллик ва фаолият принтсипи талабаларнинг касбга йўналтирилган таълим жараёнида амалга оширилади ва талабалар томонидан намойиш этилган ёрдамчисиз фаолият мақсадига эришиш қобилиятидир. Талабанинг мустақиллиги, у ҳар доим фаолиятни талаб қилади ва таълим муассасасидан талаба унга айланганда ўзини намоён қилади. Ушбу тамойилни муваффақиятли амалга ошириш талабаларнинг амалиётга йўналтирилган фаолиятини ташкил этишга боғлиқ алоқа субъэктларининг роли, фаолияти муносабатларининг интеграл динамик тизими; бизнинг ҳолатда, бу алоқа касбга йўналтирилган вазиятли муаммоларни ҳал қилишда талабалар иштирокида узлуксиз шаклда амалга оширилади ва изланиш ижодий хусусиятга эга бўлиб, бу ўз ҳиссасини қўшади.Интеллектуал қобилиятларни ривожлантириш, касбга йўналтирилган лингвистик салоҳиятни ошириш ва амалга оширишдир. Шундай қилиб, норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар, психологик-педагогик адабиётларни таҳлил қилиш университетнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олиш кераклигини кўрсатди. Бизнинг ҳолатларимиз тиббий, профессионал йўналтирилган ташкилот билан касбга йўналтирилган cўз қобилиятини шакллантиришга қаратилган тренингдир.