Thesis · April 2020 doi: 10. 13140/RG

 ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
 
207 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ
билан мусиқашунос олимлардан Сафиуддин бин Юсуф ал-Урмавий шуғулланиб нота 
ёзувининг янгича намунасини сақлаган. XIX асрнинг охирларига келиб Комил Хоразмий 
ягича кўринишдаги нота ёзувини яратади ва у “Хоразм танбур чизиғи” номини олди. 
Ўзбек адабиёти тарихи серқирра булиб, айнан замонлар ва авлод-аждодларнинг 
гузал қалб садолари акс этган рангин саҳифалар билан бойдир. Бу зарварақларда Лутфий ва 
Навоий, Бобур ва Машраб, Мунис ва Огаҳий, Фурқат ва Муқимий каби ўнлаб ўзбек 
шеърият олами иждкорларининг асарлари битилган. Ўзбек адабиёт тарихида яна бир 
саҳифа мавжуд бўлиб, у хотин-қизлар ижодиётига хос мумтоз саҳифадир. Ўзбек мумтоз 
адабиёти тарихининг турли даврлари ва босқичларида ижодкор аёллар адабий хаётнинг 
фаол иштирокчилари бўлганлар. Инсон хаётининг, айниқса аёллар қувонч ва армонларини 
ўта таъсирчан ва дард билан ёниб куйлаш уларнинг уларнинг бетаткрор асарларида етакчи 
ўринни эгаллаб келган.
Манбаларда Шарқ адабиётига зийнат бахш этган Роби Балхий (IX аср), Исматий 
ва Ойиша Самарқандий (XI аср), Муниса Махастий ва Райхона (XII аср), Мутриба 
Қошғарий (XIII), хоразмлик Подшо хотун (XIV), Алишер Навоийнинг замондошлари 
бўлган Меҳрий, Ниҳоний, Иффатий, Исматий, Жамила, Гавҳарбегим, Дилшод хотун, 
Абдураҳмон Жомийнинг “Нафоҳатулунус” асарида номлари қайд этилган 32 та шоира, 
бобурийлар даврида яшаб ижод этган Гулбадан бегим, Гулруҳ бегим, Зебуннисо, Нуржаҳон, 
Жаҳоноро, Салима (XVII) каби ўнлаб шоираларва уларнинг асарлари ҳақида маълумот 
берилади.
Бизга маълумки, XVIII аср охири ва XX аср бошларида ўзбеклар диёрида Жаҳон 
отин Увайсий, Моҳлароим Нодира, Маҳзуна, Дилшод ва Анбар отин кабилар мумтоз 
ижодкорлар етишиб чиққанлар.
Аёллар мумтоз назм ижодиётига назар солар эканмиз, айнан мумтоз адабиёт 
намоёндалари Нодира, Увайсий, Зебиннисо, Дилшод ва Анбар отин ижодлари мисолида 
давр адабий-мусиқий ҳаёти мавзусига хос равишда уларнинг болиқ яратувчиси ҳамда 
инсониятга нисбатан муҳаббати руҳидаги дилкаш асарларига кўзимиз тушади. Шу ўринда 
биргина Увайсийнинг ижодидаги юксак руҳиятни, ута мохирона ва санъаткорлик билан 
битилган ғазал ва мухаммаслари, мураббаъ ва рубойилар, достонлари, шунингдек тарихий-
фалсафий асарларининг мазмун-мағзига сингиб кетганлигини кузатиш мумкин. Жаҳон отин 
Увайсий ўз даврининг сиёсий қарашларнинг тазиқи ва зарбаларига мардоновор бардошини 
ўз шеърларида ёрқин ифода эта олган буюк истедод эгаси бўлган. Бу мақсади йўлида барча 
тусиқларга ўз ижодий фаолияти билан ҳозиржавобликда инсонпарварлик рухиятини олға 
сурган. Ва албатта то умрининг охиригача иқтидорли ёш қиз ва жувонларга адабиёт ва 
мусиқа санъатининг амалий жиҳатидан таълим бериб, етакчи маърифатпарвар йўлидан 
борган. У хаёти давомида 4 девон, 3 та достон (бизнинг дваримизгача сақланмаган) 
“Карбалонома”, “Шаҳзода Хасан”, “Шаҳзода Хусайин ҳақида достон”, “Воқеоти Муҳаммад 
Алихон” достонларини яратган. Унинг девонида 296 та ғазал, 29 та мухаммас, 55та 
мусаддаслари мавжуд.
Жахон отин Увайсийнинг қатор ғазаллари ўзбек ва тожик халқининг умумий 
мероси бўлган мақомларда, айниқса Фарғона –Тошкент мақом йўлларидаги мусиқа 
намуналарида Увайсий ғазали билан айтилган ашулалар жуда машҳур. Улардан намуна 
сифатида биргина “Чоргоҳ”ни келтиришимиз мумкин. Бу ашула нақфақат водийда, балки 
бутун Ўзбекистонда хонандалар томонидан суйиб ижро этилади. Сўз ва оҳангнинг ўзаро 
уйғунлиги унинг мукаммал ижроси билан янада сайқалланган. “Чоргоҳ 1” Ўзбекистон халқ 
артисти Муножот Йўлчиева, “Чоргоҳ 2” хонанда Саида Ҳолметовалар томонидан юксак 
маҳорат ила ижро эилган. Увайсийнинг ижодига назар солар эканмиз, унинг бой ва сержило 
ғазаллари билан айтилган бир қанча мумтоз мусиқа намуналарини кўрсатиш мумкин. 
Чапандози Гулёр,