The ministry of higher and secondary special eduction of the republic of uzbekistan

Атама ва иборалар

Ишлаб чиқариш, рационал, иррационал, ишлаб чиқариш функцияси, ресурсдан фойдаланиш, босқичлар, ҳаражатлар, ҳаражатлар эгри чизиқлари, натижавий концепция,

Назорат саволлари

1. 
   Ишлаб чиқаришнинг рационал ва иррационал босқичларига таъриф беринг.
   
2. 
   Ишлаб чиқариш функциясининг графигида ишлаб чиқаришнинг рационал ва иррационал босқичларини кўрсатинг.
   
3. 
   Ишлаб чиқариш жараёни қандай иккита даврга бўлинади?
   
4. 
   Қандай ҳаражатлар ўзгармас ҳаражатлар деб аталади?
   
5. 
   Қандай ҳаражатлар ўзгарувчан ҳаражатлар деб аталади?
   
6. 
   Ўртача тўла ҳаражатлар нима ва улар қандай ҳисоблаб топилади?
   
7. 
   МРР>APP,APP ни тушунтириб беринг.
   
8. 
   MC

Адабиётлар рўйҳати

1. Kenneth L. Casavant, Craig L. Infanger, Economics and Agricultural Management: An Introduction, стр. 38-48

10-боб.


ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШИДА ҚАРОРЛАР ҚАБУЛ ҚИЛИШ


10.1. Ресурслар чекланмаган ҳолатда қарорлар қабул қилиш

Ҳаражат бўйича ёндашув. Энг мақбул қарор қабул қилиш учун ҳаражатларнинг янги концепцияси билан танишиш лозим бўлади. Ҳаражатларнинг маржинал омили (Marginal Factor Cost) деб қўшимча бирликдаги ресурсларни сотиб олиш билан боғлиқ бўлган ҳаражатларга айтилади ва у Рх билан белгиланади. Агар бу кўрсаткич иш ҳақи ҳаражатларига нисбатан қўлланилса, у ҳолда Рх ёлланма ишчи учун тўланадиган минимал иш ҳақини ўзида акс эттиради. Ўғитга нисбатан ишлатилганда бу ҳаражатлар қўшимча(маржинал) миқдорда ўғит сотиб олиш билан боғлиқ ҳаражатларни билдиради. Мисол сифатида 10.1-жадвал ва 10.2-чизмани кўриб чиқамиз.

Фойдани максималлаштирадиган маҳсулот чиқиш даражаси MRP≥MFC қоидасига мувофиқ қарор қабул қилиш йўли билан ёки MRP⁴ қўшимча равишда ресурс қўшиш ҳаражатлар миқдорига тенг ёки юқори бўлиши керак. 10.2-чизмада бу нуқта (1) нуқта сифатида кўрсатилган.10.1-жадвал графикка нисбатан қабул қилинган қарорнинг тўғрилигини аниқроқ кўрсатади. Қиймат ўлчами (MRP) ресурсни ишлатиш ҳаражати (MFC)дан юқори бўлгунча ресурсларни қўшишни давом эттираверамиз. Ресурслар бирлигининг тўртинчи позициясидан бошлаб биз MRP -$6 (MRPxPy ёки 2х $3=$6) натижасини оламиз ва хўжаликнинг фойдасига $2 қўшган ҳолда ресурс учун $4 ҳаражат қиламиз. Ресурсларнинг 5 бирлиги(позицияси)ни ишлатиш фойдали эмас, чунки ўз даромадимизни фақат $3гача ошириш учун ресурслар учун $4 сарфлашимиз керак. Бу албатта зарар келтиради.

10.1-жадвал. Ҳаражатлар бўйича ёндашувга асосланган қарор қабу қилиш учун маълумот.

тахмин	Х	Y	MPP	TRP	MRP	MFC	Бир бирлик ҳисобига соф даромад*	Тўла соф даромад
Рх = $ 4 Py = $ 3	0	0		$0		$ 4
			1		3		$ - 1	$ - 1
	1	1		3		4
			4		12		8	7
	2	5		15		4
			4		12		8	15
	3	9		27		4
			2		6
	4	11		33		4	2	17
			1		3
	5	12		36		4	-1	16
			-1	33	-3
	6	11		33			-8	9

* Ҳар бир алоҳида олинган бирлик учун бир бирлик ҳисобиган соф даромал MRP – MFC га тенг. Бир бирлик ҳисобига соф даромад суммаси ҳар бир даражадаги соф даромад суммасига тенг.

10.2-чизма .TRP, MRP, MFC ва фойдани максималлаштириш.

Натижавий ёндашув. Чекланмаган миқдорда ўзгарувчан ресурсларга эга бўлинган шароитда ялпи маҳсулот қийматига асосланган натижавий усул энг мақбул қарор қабул қилиш усули ҳисобланади. Ялпи маҳсулот тўла қиймати концепциясини тўла ҳаражатлар концепцияси билан уйғунликда ишлатиш ва чизма ҳолида ҳам жадвал ҳолида ҳам акс эттириш фойдани максималлаштиришга имкон берадиган ялпи маҳсулот ҳажмини аниқлаш имконини беради. 10.3-жадвал ва 10.4-чизмада ана шундай қарор учун мисол келтирилган.
Мазкур жадвал энг юқори $7 фойда 11 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарилганда олинганлигини кўрсатиб турибди. Шунга қарамай 9,11,12 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарилганда ҳам маълум миқдорда фойда олинган. TR≥TC бўлган нуқтага эришилган ҳолат критик ҳолат ҳисобланади ва ялпи маҳсуотнинг 5 ва 9-даражалари оралиғида бўлади. Бизнинг мисолимизда яна бир критик нуқта маҳсулот чиқишининг 12- ва охирги даражаларида пайдо бўлади. Бу боғлиқлик 10.4-чизмада (1) ва (3)-нуқталарда кўрсатилган.

10.3-жадвал. Натижавий ёндашишга асосланган ҳолда қарор қабул қилиш учун маълумот.

Тахмин	Х	Y	TR	TFC	TVC	TC	фойда (TR – TC)
Px = 4$	0	0	$ 0	$10	$ 0	$ 10	-$ 10
Py = 3$	1	1	3	10	4	14	-11
TFC = 10 $	2	5	15	10	8	18	-3
	3	9	27	10	12	22	5
	4	11	33	10	16	26	7
	5	12	36	10	20	30	6
	6	11	33	10	24	34	-1

Фойданинг энг юқори даражаси ТС(узук чизиқ) эгри чизиғига уринма ҳолатда TR параллел чизиғини ўтказиш орқали аниқланади. Уринма чизиқ(MC=MR) энг юқори даромад даражаси ҳисобланади (2-нуқта 10.3-жадвалдаги 11- маҳсулот чиқиш даражасига мос келади).

Кўпгина ишлаб чиқарувчилар ҳамда менежерлар маҳсулотнинг тўла қиймати ва ҳаражатларга қараб қарор қабул қилмайдилар; қарорлар кўпинча «маржалар»⁵ асосида қабул қилинади. Масалан, «Маълум бир турдаги маҳсулотни ишлаб чиқариш учун қандай унча катта бўлмаган ўзгаришлар ёки қўшимчалар қилиш лозим?» деган савол қўйилади. Ишлаб чиқаришга қўшиладиган ёки ундан олиб қўйиладиган маржинал ёки қўшимча бирликларни тадқиқ қилиш асосида иқтисодчилар қимматли маълумотга эга бўлишлари мумкин. Маҳсулот чиқиши эгри чизиғи билан комбинациялашган ҳаражатлар эгри чизиғи қуйидаги саволга жавоб беришга имкон яратади: «чекланмаган ресурслар шароитида энг юқори даражада фойда олиш учун қанча ўзгарувчан ресурсларни ишлатишимиз керак?». 10.5-жадвал ва 10.6-чизма ушбу ҳолатда энг мақбул қоидани қабул қилишга имкон беради: ресурслардан фойдаланишни MR≥MC даражасигача кўпайтириш лозим. Бошқача қилиб айтганда, қўшимча бирликдаги маҳсулот ишлаб чиқариш худди

шу маҳсулот бирлигига оладига қўшимча фойдамиздан кўп бўладиган ҳолатда уни ишлаб чиқариш иқтсодий жиҳатдан самарали бўлмайди. 10.5-жадвалда маржинал даромад(Ру) $3 ни ва 12 бирлик маҳсулот ишлаб чиқарилгунга қадар қўшимча маҳсулот ишлаб чиқариш учун маржинал ҳаражатлардан кўпни ташкил этди. Бу нуқтагача 12 бирлик маҳсулот ишлаб чиқариш учун ҳаражатларни $4 га кўпайтириш зарур, лекин биз бу маҳсулотни ишлаб чиқариш учун $3 олганмиз. Ўз-ўзидан маълумки, бу ўша бирликдаги маҳсулотни ишлаб чиқаришни иқтисодий жиҳатдан самарасиз қилиб қўяди. Бу 10.4-чизмадаги (1)нуқтадир.
Бу даража учун соф фойда худи шу даража учун ўртача тўла ҳаражатлардан фойдаланиш йўли билан, уни ялпи маҳсулотнинг(Ру)ўртача ўлчамидан айриб ташлаш йўли билан, кейин уни маҳсулот чиқиш даражасига кўпайтириш йўли билан топилиши мумкин. Бу мисолда 2-16 чизмадаги фойда $2.36 ни ташкил қилади ва Ру эса $3ни ташкил қилади. Шундай қилиб ҳар бир бирлик учун соф даромад 64 центни ташкил этади. 64 цент 11 бирликка кўпайтирилганда $7.04 ни, яхлитлаб олинганда эса $7 ни ташкил қилади ва бу аввал айтиб ўтилган MRP=MFC ёки TR=TC ўхшашлигини исботлайди.

10.5-жадвал. Натижавий ёндашишга асосланган ҳолда қарор қабул қилиш учун маълумот

таҳмин	Х	Y	AFC	AVC	ATC	MC	MR
Px = 4$	0	0	-	-	-
						$ 4.00	$3.00
Py = 3$	1	1	$ 10.00	$ 4.00	$ 14.00
						1.00	3.00
TFC = 10 $	2	5	2.00	1.60	3.60
						1.00	3.00
	3	9	1.11	1.33	2.44
						2.00	3.00
	4	11	0.91	1.45	2.36
						4.00	3.00
	5	12	0.84	1.67	2.51
						-4.00	3.00
	6	11	0.91	2.18	2.09

$

2.36

0 (1) Y

3.0

MR

MC

ATC

AVC

AFC

Прибыль

10.6-чизма. MC, MR ва фойдани максималлаштириш

Қарор қабул қилувчи шахс даромад ёки ҳаражат қисмига эътибор беришидан қатъий назар юқорида кўрсатилганидек, иккала кўрсаткич ҳам бир хил.

Бу алоқаларга қуйидагилар далил бўлади:
Қарор қабул қилиш

Ҳаражат бўйича ёндашув	Натижавий ёндашув
MRP = MFC MRP = Px MPP ^x Py = Px d Y x Py = Px d X d Y ^x Py = d X ^x Px (Ялпи маҳсулотнинг қўшилган қиймати реурсларга қўшилган қўшимча ҳаражатларга тенг бўлиши керак)	MC = MR MC = Py