Texnologiyasi

X B O B .
SU V L l  A JR A T M A L A R .
D AM LAM A   VA  QAYNATM ALAR 
(IN FU SI  ET  DECOCTI)
Damlama  va  qaynatmalar  rasmiy  dori  sbakli  bo'lib  X  DF  ularning 
tayyorlash  reglamenti  umumiy  shaklda maqola  ko'rinishida beriladi.
Ishlatiladigan  damlama  va  qaynatmalar  -   suyuq  dori  shakllariga 
kirib,  dorivor  o'simliklarning  turli  qismlaridan  olinadigan  suvli 
ajratmalar  va  quruq,  suyuq  ekstraktlar,  suvli  eritmalardir.  Damlama 
(infusum)  va  qaynatma  (decoctum)lar  oddiy  ajratmalar  bo'lib, 
murakkab  apparatlar  va  qimmatbaho  yoki  topilishi  qiyin  ajratuvchilar 
talab  qilmaydi.  Shu  sababli  juda  qadim  zamonda  (Galendan  avval) 
ishlatilgan  dori  shakli  bo'lishiga  qaramay,  hozirgi  davrda  ham  kcng 
qo‘llaniladi.  Hozir  damlama  va  qaynatmalar  to‘g‘risidagi  xulosalar 
kengaygan  bo‘lib,  ckstrakt  konsentratlarining  eritmalari  ham  shu  nom 
bilan ataladi.
Suvli  ajratmalarni  tayyorlash  jarayonlarining  nazariy  asoslari  juda 
murakkab.  Ta'sir etuvchi  moddalar o'simlik  xomashyosidan,  o'simlikning 
har  xil  qismlaridan  ajratilib,  ular  to‘qima  tuzilmalaridan  iborat.  To‘qi- 
malar  bir-biri  bilan  birlashadi,  ularning  oMchami  bir  necha  mkm  bo'ladi, 
hujayralar oralig'ida hujayralararo bo'shliq  ham  bor.  Kletchatkaga  gidrofil 
moddalar yopishganidan  suv  o'simlik  xomashyosini  namlaydi.  Kletchatka 
bilan  o'ralgan  o'simlik  tarkibidagi  moddalar  har  xil  fizik-kimyoviy 
xususiyatlarga  ega.  0 ‘simliklarning  gistologik tuzilishi har xil  bo‘lganligi 
ajratma tayyorlashda hisobga olinishi  kerak
SUVLI  AJRATMALARNING AFZALLIKLARl
1) juda  kcng tarqalgan  dori  shakli;
2) tayyorlanishi  oddiy;
3) erituvchi  arzon;
4)  kompleks  moddatarni  eritadi,
201
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

5) oson  dozalarga bo'linadi;
6)  saqlash uchun  qulay;
7) murakkab jihozlash materiallarini  talab etmaydi;
K am chiliklari:
1)  bu dori shaklini  saqlash  muddati  kam boMib, 2  sutkadir;
2) tez buzilib qoladi;
3) dorixonadan  standart boMmagan dori  chiqariladi;
4) tayyorlash jarayoni ko‘p vaqtni  oladi.
Suvli  ajratmalarni  tayyorlaganda  standart  xomashyolar,  maydalik 
darajalari  NTH va  DF talablariga javob beradigan bo'lishi  kcrak.
Ajratmalarni  suvli  ajratmaning hajmiga qarab  tanlash  zarur.
Damlama  va  qaynatm alarning  yozilishi.  Odatda  damlama  va  qay- 
natmalar  uchun  shifokor  retseptda  faqat  xomashyo  miqdori  va  ajratma 
miqdorini  ko'rsatadi.
Rp: 
infusi  h erbae  A donidis  V ernalis  5,0-150,0 
D.S.
Lekin  shifokor  faqat  ajratmaning  umumiy  miqdorinigina  ko‘rsatishi 
mumkin.
Rp: 
Infusi  herbae  A donidis  v ern a lis  180.0 
D.S.
Bunday  holda  dorixona  xodimlari  Farmakopeya  ko'rsatmasiga  amal 
qiladilar,  ya'ni  bahorgi  adonis  yer  ustki  qismi  1:30  nisbatda  ajratma 
tayyorlanadigan o'simliklar guruhiga kirganligi  uchun:
1 - 3 0
x  -   2 0 0
Demak, ajratma tayyorlash uchun 6,0 xomashyo  olish  kerak.
SUVLI  AJRA TM A  OLISHNING 
NAZARIY  ASOSLARI
Suvli ajratma olish 3  bosqichdan  iborat:
l-bosqich.  O'simlik xomashyosi  suv  bilan  namlanadi  va erituvchi  uni 
ichiga kiradi.  Kapillar kuchlar ta'sirida o'simlik suvni  o'ziga  shimadi.  Suv 
hujayralararo  bo'shliqni  to'ldiradi,  hujayra  devorlari  va  devor  yonlaridan 
hujayra  ichiga  kiradi.  Buni  biz  endoosmos  deymiz.
202
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2- 
bosqich.  «Birlamchi  sharbatning»  hosil  bolishi.  Hujayra  ichidagi 
moddalar bilan  crituvchi  to'qnashib  chin  eritma,  YuMB,  kolloid  eritmalar, 
ya'ni  moddalarni  konsentrlangan  eritmasi  hosil  bo‘ladi.
3- 
bosqich.  Moddalarni  o‘simlik xomashyosidan  suyuq muhitga o‘tishi 
massa  almashinuvi  deyiladi.  Natijada  birlamchi  sharbatni  yuqori  kon- 
sentratsiyalari  hujayra  ichida  osmotik  bosim  hosil  qiladi,  bu  esa  hujay- 
radagi  bor  narsalar  bilan  osmotik  bosimi  kam  bo'lgan  moddalarni  o‘rab 
olgan  suyuqlik  o‘rtasida  diffuzion  almashinuvi  bo‘ladi.  Birinchi  galda 
harakatchan  molekulalar  ajraladi,  sekinroq  YuMB  diffundirlanadi. 
Kolloid  komponentlar eng kam  tezlik bilan  diffuziyalanadi.
Ekzo  va  cndoosmoslar  eritmalarni  hujayrani  ichki  va  tashqi  qismida 
bir  xil  bo‘lmaguncha  o‘z-o‘zicha  ketadi.  Natijada  molekular  va  konventiv 
diffuziyalanadi.
Molekular  diffuziya  -   molekulalarning  harorati  harakatiga  va  mole- 
kulalar kinetik  energiyasining zonasiga bog'liq bo‘ladi
Molckular  diffuziyani  tczligi  -   ajratma  haroratiga,  diffuzion  yuzaga, 
yuzani  katta-kichikligiga,  qatlam qalinligiga bog'liq.
Moddalar joyining o'zgarishi  ma'lum  vaqtga  ham  bog‘liqdir.
Konvcnt  diffuziya  -   retseptni  o‘zgarishi,  aralashtirish  qimirlatish 
natijasida,  ya'ni  suyuqliklarni  aralashishiga  bog'liq  sabablardir.
Konvent  diffuziya  shunday  qonunga  bo'ysunadiki,  bunda  konvent 
diffuziya  tezligi,  fazalarning  yuza  kontaktlari  oshishi,  konsentratsiya 
farqi,  jarayoni  davomiyligi  va  konvent  diffuziya  koeffitsiyenti  oshishi 
biian  tezlashadi.
S  -  F(C-c)t
F  -  konvent diffuziya  kocffitsiyenti.
S  -  diffundirlangan  moddalarning miqdori.
C-c -  konsentratsiyalar farqi.
t — diffuziya vaqti.
Shunday  qilib,  ta’sir  qiluvchi  moddalarni  o'simlik  xomashyolaridan 
ajralishi  diffuziya,  dcsorbsiya,  eritish,  dializ  va  yuvilish  jarayonlari 
boiib,  ular o‘z-o‘zidan  va bir vaqtda  boiadi.
Damlama  va  qaynatmalar  ishlab  chiqarishda  uzoq  vaqt  qoilanib 
kelingan  usul  ilmiy  asosga  ega  boimagan  edi.  Damlama  va  qaynatmalar
203
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tayyorlashga  xususiy  yondashish,  tayyorlash  jarayonini  ilmiy  asoslash 
USh  DF  (1946)  joriy  qilingach  boshlandi.  Masalan,  alkaloid  saqlaydigan 
xomashyodan  damlama  va  qaynatma  tayyorlash  uchun  limon  kislotasini 
qo'shish taklif qilindi.  Undan  tashqari  xomashyo 3  darajadagi  maydalikda 
qo'llaniladi.  Qaynatmalar uchun  har xil sovitish muddatlari  belgilangan.
Shunday boMsa  ham,  ularni  tayyorlashning asosini dastlabki  univcrsal 
usul,  xomashyoga  sovuq  suv  solib  suv  hammomida  IS  daqiqa  (damlama) 
va  30  daqiqa  (qaynatma)  qizdirish  tashkil  etadi.  Hajmi  1—3  /  boMgan 
ajratmalar  tayyorlashda  qizdirish  uchun  25  daqiqagacha  qaynatmalar 
uchun 40  daqiqagacha  uzaytiriladi.
Dorivor  o'simliklar  xomashyosidan  ta'sir  etuvchi  moddani  ajratib 
olish  dinamikasiga  ta'sir  etuvchi  omillar.  Damlama  va  qaynatmalarda 
ham  xuddi  boshqa  ajratmalar  (ekstraktlar,  tindirmalar)  kabi  tayyorlash 
texnologiyasining  nazariy  asoslariga  bo'ysuniladi.  Lekin  ular  ko'proq 
zarur  hollarda  tayyorlangani  uchun  ba’zi  bir  o‘ziga  xos  jihatlarini 
e'tiborga olish  lozim:
1.  Damlama  va  qaynatmalarni  tayyorlashda  dorivor  o‘simliklar 
qismining  maydalanganlik  darajasi,  shu  doriga  xos  boMgan  maqolalarda 
keltirilgan  me'yorlashtirilgan  bo'lishi  kerak.  Xususiy  maqola boMmasa  XI 
DF  bo‘yicha damlama  va  qaynatmalar  tayyorlash uchun  o‘simlik  qismlari 
quyidagi  maydalikda  boMishi  kerak:  bargi,  guli  va  oMlari  5  mm  gacha 
boMgan  maydalikda,  poya,  po'sti,  ildiz,  ildiz  poyasi,  3  mm  gacha,  urugM 
va mevasi -  0,5  mm  dan  katta boMmagan zarrachalarda va  hokazo.
2.  Konsentratsiyalar  farqi.  Ajratma  olish  jarayonini  tezlatish 
maqsadida  doimo  o‘simlik  xomashyosi  zarrachalariga  ekstragent  yangi 
qismlarini  mumkin  qadar  davriy  ravishda  yuborib  turish  kerak.  Bu 
aralashmani  aralashtirish  yoMi  bilan  amalga  oshiriladi.  Shuning  uchun 
ham  ajratma olish jarayonining  hamma bosqichlari tezlashadi.
Shuni  hisobga  olib,  XI  DFda  damlama va qaynatmalarni  tayyorlashda 
xomashyoni  damlab,  doimo  aralashtirib  turish  ko‘zda  tutilgan  Xomashyo 
va ekstragentning  o'zaro nisbati  ham belgilangan.
3.  DFda  damlama  va  qaynatmalar  tayyorlanishida  xomashyo  va 
ajratuvchining  nisbati.
0 ‘simlik  miqdori  haqida  biron-bir  ko'rsatma  bo'lmasa  damlama  va 
qaynatmalari  1:10  nisbatda  tayyorlanadi.  Adonis  oMidan,  valeriana  ildizi 
va  ildiz  poyasidan  1:30  nisbatda.  Kuchli  ta'sir  etuvchi  modda  saqlagan 
o'simlik  qismidan  suvli  ajratmalar  odatda  ekstrakt  (konsentrat)laridan
204
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1:400  nisbatda  tayyorlanadi.  Suvli  ajratmalarni  ekstrakt  (konsentratjdan 
tayyorlanganda uni  miqdorini  o'simlik miqdoridek qilib  olish  kerak.
4.  Damlama  va  qaynatmalarni  olish  uchun  ishlatiladigan  suv  miqdori 
ta'sir etuvchi  moddalarni  toliq  ravishda  olishga  imkon  berishi  zarur.
5.  Muhitning  ta'siri.
6.  Vaqt rejimi.
7.  Xomashyo  standartligi.
SUV SHIMISH  KOEFFITSIYENTI
Xomashyodan  damlama  yoki  qaynatma  tayyorlash  uchun  kcrak 
bo'lgan  suvning  miqdori  turlicha olinishi  mumkin.  Masalan:
Rp: 
Infusi  rhizo m atis  cum   radicibus  V alerianae 6,0 -1 2 0 ,0  
D.S.  1  osh  qoshiqdan  3  m a rta  ichilsin.
Xomashyodan  retseptda  ko'rsatilgan  miqdordagicha  suv  solib, 
ajratma  olinib,  berilgan  hajmgacha  suv  bilan  yetkaziladi.  Bunda yana  suv 
qo'shishimizning  sababi  shuki,  suvning  bir  qismi  xomashyoda  ushlanib 
qoladi.  Lekin  suv  qo'shish  bilan  biz  olingan  ajratmani  suyultirgan 
boiamiz.  Shuning  uchun  ana  shu  xomashyoda  ushlanib  qoladigan  suvni 
ham  oldindan  hisoblab  tavsiya  qilinadi.  Suvning  qo'shimcha  miqdori 
damlama  va  qaynatmalar  tarkibidagi  ta'sir  etuvchi  modda  miqdorini 
ancha  ko'paytiradi.  Tutib  qolinadigan  suv  miqdori  o‘sha  xomashyoning 
morfologik  va  anatomik  xususiyatlariga  va  xomashyoning  maydalik 
darajasiga  bogMiq  XI  DFda  turli  o'simlikiar  xomashyosi  uchun  suv 
shimish  koeffitsiyenti  keltirilgan  Agar  o‘simliklar xomashyosi  uchun  suv 
shimish  koeffitsiyenti  bcvilmagan  boMsa, u  holda barg,  gul,  o‘tlar uchun -  
2,0,  po‘stloq,  ildiz,  poya  uchun  -   1,5  va  meva  urugMar  uchun  -   0,5  deb 
olinadi  (10-jadval).