Texnologiyasi

 
10% gacha; 
- maydalash chiqindilari asosidagi qumda - 19% gacha;
 
-
 boyitilgan qumlarda - 5% gacha. 
  Qumlarning  donadorlik  tarkibi  5mm  ko‘zli  elakdan  elab,  yirik 
qo‘shimchalarni ajratib aniqlanadi. 
       Quruq  qumdan  olingan  namunaning  1000g  massasini  2,5mm  li  elakka 
solinadi,  uning  ostida  boshqa  ko‘zli  elaklar  joylashtiriladi  (kichik  ko‘zli  elaklar 
ketma-ketligida) va ostiga chiqindini yig‘ish idishi qo‘yiladi.  Qum 
namunasini 
elaklar to‘plamidan mexanik usulda va qo‘lda titratib o‘tkaziladi, natijada elaklarda 
qolgan ayrim qoldiq aniqlanadi. Ayrim qoldiq qum namunasining umumiy massasi 

---

56 
 
bo‘yicha foizda beriladi. SHundan so‘ng elaklardagi to‘la qoldiq aniqlanadi. To‘la 
qoldiq shu elakdagi va nisbatan yirik ko‘zli barcha elaklardagi ayrim qoldiqlarning 
yig‘indisi bilan ifodalanadi. 
Qumlarning 
donadorlik 
tarkibi 
5mm 
ko‘zli  elakdan  elab,  yirik 
qo‘shimchalarni ajratib aniqlanadi (rasm-2.2). 
 
 
Rasm-2.2. Standart elaklarda qolgan ayrim va to‘la qoldiq: 
a – ayrim qoldiq; b – to‘la qoldiq 
  
O‘zRST  728-96  “Og‘ir  va  mayda  to‘ldirgichli  beton”  talablarining  rasm- 
4.2.da  berilgan  grafikda  konkret  olingan  qumning  donadorlik  tarkibini  aniqlash 
uchun  natijalar  qo‘yiladi  va  agar  bu  egri  chiziq  grafikda  berilgan  chegaradan 
chiqmasa(standartda berilgan), bu qum beton uchun yaroqli hisoblanadi. 
Qumning donadorlik tarkibi yiriklik moduli bilan ham ifodalanadi:   
,
100
)
(
14
,
0
315
,
0
63
,
0
25
,
1
5
,.
2
А
А
А
А
А
М
й





 
bu erda: 


14
,
0
315
,
0
63
,
0
25
,.
1
5
,
2
А
А
А
А
А




 - g‘alvirdagi to‘liq qoldiqlar, %. 
 Qum qanchalik yirik bo‘lsa, ∑A va yiriklik moduli ham katta bo‘ladi. 

---

57 
 
Yiriklik modulini nazariy noldan (agar qumning barcha donalari 0,16mm dan 
kichik bo‘lsa) 5mm gacha (agar qumning barcha donalari 2,5mm dan yirik bo‘lsa) 
qabul qilish mumkin. Amaliy yiriklik modulining o‘zgarishi kamdir. 
O‘zRST  8736-93  “Qurilish  ishlari  uchun qum.  Texnik  shartlar”  da  qumning 
yiriklik moduli va 0,63mm ko‘zli elakda qolgan to‘la qoldiq bo‘yicha guruhlarga 
bo‘linishi nazarda tutiladi. 
O‘ZRST  728-96  “Og‘ir  va  mayda  to‘ldirgichli  beton”ga  ko‘ra  qumning 
yiriklik  moduli  1,5-3,25  oraliqda  bo‘lishi  kerak,  mustahkamlik  chegarasi  20MPa 
va  undan  yuqori  betonlar  uchun  qumning  yiriklik  moduli  2dan  kam  bo‘lmasligi, 
mustahkamlik chegarasi - 35MPa va undan yuqori betonlar uchun yiriklik moduli -
2,5dan kam bo‘lmasligi kerak. 
Qumning  yiriklik  modulining  o‘zgarish  koeffitsienti,  gidrotexnik  inshoatlar 
uchun ishlatiladigan betonlar uchun 10% dan oshmasligi kerak. 
Taklif etilgan donadorlik tarkibidagi qumni qo‘llash, kam sement sarflab, eng 
yaxshi xususiyatli beton qorishmasini olish imkonini beradi. Standart talablari ham 
ilmiy  izlanishlar  va  amaliy  tajribalar  natijasiga  tayanadi.  Bu  talablardan  biroz 
chetlanish  mumkin.  YA’ni  texnik-iqtisodiy  asoslangan  bo‘lsa,  mustahkamlik 
chegarasi-20MPa  bo‘lgan  va  undan  yuqori  beton  uchun  yiriklik  moduli  2dan 
kichik qumlarini ishlatish mumkin. Masalan, 
O‘zbekistonning  cho‘lli  xududlarida  o‘ta  mayda  barxan  qumlari  asosidagi 
beton keng qo‘llanadi. 
Mavjud standartlarga ko‘ra qumning donadorlik tarkibi (rasm-2.3) uning zich 
katta uyilma  zichligini va  eng  kam bo‘shliqda  donalarining kompakt  joylashuvini 
ta’minlaydi. 
 
 
 
 
 

---

58 
 
A, massa bo‘yicha 
 
Rasm-2.3. Og‘ir beton uchun ishlatiladigan qumning donadorlik tarkibiga 
qo‘yiladigan talablar: 
1- qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M
k
=1,5); 
2
 
-  V15(M200)  va  undan  yuqori  markali  betonlar  uchun  ishlatiladigan 
qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M
k
=2); 
3
 
– V25(M350) va undan yuqori markali betonlar uchun ishlatiladigan 
qum yirikligining ruxsat etilgan pastki chegarasi (M
k
=2,5); 
4- qum yirikligining ruxsat etilgan yuqori chegarasi (M
k
=3,25); 
Tabiiy  quruq  kvars  qumining  uyilma  zichligi  tahminan  1500-1600  kg/m
3
  ni 
va bo‘shliqligi -30-40% ni tashkil etadi. 
Beton  qorishmasida  sement  qum  donasining  sirtini  yupqa  qavat  bilan  o‘rab 
oladi  (ko‘pincha  0,01dan  0,1mm  gacha).  SHu  sababli  qum  donasining  yuzasi 
qancha  katta  bo‘lsa,  sement  sarfi  ham  oshadi.  Fraksiya  2,5-5mm  uchun  qumning 
solishtirma yuzasi 10sm
2
/g ni, mayda fraksiya qum uchun 100-300 sm
2
/g ni tashkil 
etadi. Tabiiy o‘rta donadorli qumning solishtirma yuzasi 40-70sm
2
/g yoki 4-7m
2
/g 
ni tashkil etadi. 
Qumda  beton  uchun  xavfli  qo‘shimchalar  mavjud  bo‘ladi.  SHu  sababli 
standart ularni chegaralaydi. Qumda mavjud changsimon, gilsimon qo‘shimchalar 
(o‘lchami  0,05mm  dan  kichik)  standart  usullarda  suvda  yuvish  orqali  aniqlanadi. 
Olingan namuna qumni o‘lchov idishga solinadi va suv quyib 2 soat ushlab turiladi 

---

59 
 
(vaqti-vaqti bilan aralashtiriladi). Aralashtirgandan 2 minutdan so‘ng qum ustidagi 
suv to‘kiladi, toza suv quyib qumni yuvishni toki suv bilan qumni aralashtirganda 
tiniq holatga qolguncha davom ettiriladi. 
SHundan  so‘ng  yuvilgan  qum  doimiy  massagacha  quritiladi,  tarkibidagi 
yuvilgan aralashmalar (%) quyidagi formuladan topiladi: 
 
Pyuv
.
aral 

  
m 

 
m
1 

100% 
, 
 
m 
Bu erda: 
m 
- yuvilmagan doimiy massagacha quritilgan qum massasi, g 
              m
1
 
- yuvib doimiy massagacha quritilgan qum, g. 
 
O‘zRST 8736-93 “Qurilish ishlari uchun qum. Texnik shartlar”ga ko‘ra tabiiy 
qumda ortiqcha aralashmalar 3%dan (massa bo‘yicha) oshmasligi kerak, boyitilgan 
qumda -2%, maydalangan qumda esa 5% gacha ruxsat etiladi. 
Qum  tarkibida  amorf  kremnezem  turlarining  mavjudligi  sement  ishqorlari 
bilan reaksiyaga kirishib, betonning nurashiga olib keladi. Sement ishqorlari bilan 
quyidagi tog‘ jinslari va minerallar bog‘lanadi: opal, xalsedon, kremniy. 
O‘zRST 728-96 “Og‘ir va mayda to‘ldirgichli beton”ga ko‘ra gidrotexnika va 
transport  inshootlarida  ishlatiladigan  betonlarda  sulfid    bog‘lamalar  1%  dan 
oshmasligi kerak. 
Qumning  namligi  uning  xususiyatlariga,  ayniqsa  uyilma  zichligiga  etarlicha 
tasir  ko‘rsatadi.  Chunki  boshqa  qurilish  materiallarni  namlashda  ularning  zichligi 
oshadi,  qumda  esa  teskari.  Bu  qum  nam  holatda  bo‘lganida  quruqga  nisbatan 
sochiluvchanligi kichikligi bilan tushuntiriladi. 

---

60 
 
 
                                                          W, % massa bo‘yicha 
Rasm-2.4. Qum hajmining uning namligini oshishiga qarab o‘zgarishi: 1- 
mayda qum; 2- yirik qum 
 
Qumga  quyilgan  suv  uning  donalarini  elimlaydi,  shu  sababli  bunday  qumni 
biror  sig‘imli  uskunaga  solganda  kompakt  joylashmaydi  va  bo‘sh  tarkibni  xosil 
etadi. Qumning eng katta bo‘sh tarkiblisi namlik 4-7% bo‘lgada (massa bo‘yicha) 
kuzatiladi (rasm-4.4). Bunda qumning uyilma zichligi 10-40% ga kamayadi. Beton 
tayyorlashda qumning namligini inobatga olish zarurdir.