“texnologiya va uni o’qitish metodikasi” fanidan

Syujetli applikatsiya. 
Syujetli applikatsiya asariga koʻra oddiy va murakkab 
boʻlishi mumkin. Murakkab syujetli applikatsiya – ertaklar, hikoyalar va shu 
kabilarga illyustratsiya sifatida yasaladi. Agarda syujet oddiy boʻlsa, tasvirlarni 
oldindan belgilamasdan qirqish mumkin.
Murakkab syujetli applikatsiya ham syujet tanlashdan boshlanadi. Agarda 
syujetni oʻquvchining oʻzi oʻylab topgan boʻlsa, bu rasmni chizish malakasiga ega 
boʻlsa, unda avval syujetning rasmi, soʻngra rasmlar detallari chiziladi va qirqib 
olinadi. Ayrim detallar turli rangdagi qogʻozlardan qirqiladi. Agarda oʻquvchi 
rasmni yaxshi chiza olmasa, u tanlagan rasmdan qora qogʻoz yordamida nusxa 
koʻchirishi mumkin. Bu rasm ayrim detallarga ajratiladi, rangli qalam bilan har bir 
detalning atrofi chizib chiqiladi. Ularni qirqib olib, syujet yoki narsa detallari 

---

103 
qogʻozga yigʻiladi. Syujet yoki predmetning tabiiy koʻrinishiga putur yetmasligi 
uchun ularning qaysi tartibda yelimlanishi belgilanadi va ishga kirishiladi.
Mavzuli applikatsiya. 
Mavzuli applikatsiya maʼlum mavzuni aks ettirishi 
lozim. U badiiy asar uchun illyustratsiya, applikatsiya plakat boʻlishi mumkin. 
Badiiy tematik mavzuli applikatsiya ishi predmetlar formasini, asosiy aniqliklarni, 
qismlarning oʻzaro aloqasini, manzara va narsalarning hajmini, rangini, soya va 
yorugʻlik tushayotgan tomonini munosib rang berib koʻrsatish kabilarni ifodalashi 
kerak.
Faqat XVI asrga kelib rivojlangan qogʻozdan applikatsiya qilishni 
applikatsiyalarning “yosh” turi deyish mumkin. Qogʻozdan naqsh qirqish bilan 
oʻtmishning mashhur sanʼatkorlari ham shugʻullanishgan. Masalan, rassom Piter 
Paul Rubens, daniyalik haykaltarosh Bertel Garvildson ishlari shular 
jumlasidandir. Mashhur ertakchi Hans Xristian Anbersen oʻz ertaklari motivlari 
asosida qogʻozdan applikatsiyalar qirqqan. Rassom F. P. Tolstoyni XIX asrning 
birinchi yarmidagi siluet yaratuvchilarning eng mohir ustasi deyish mumkin. 
Uning 50ta siluet ishi Ermitajda saqlanmoqda.
XIX asrda siluet sanʼati G.Narbut, Y.Krutikov va koʻpgina boshqa 
rassomlarning ijodida ham oʻz aksini topdi. Applikatsiya sanʼati bilan faqat 
professional sanʼatkorlargina shugʻullanib qolmay, balki xalq orasidan chiqqan 
mohir ustalar ham bu ish bilan shugʻullangan edilar. Ukraina va Belorussiyada 
qogʻozdan naqshli parda-franklar qirqishgan. Qogʻozdan kartinalar yaratib, 
oynalarga yopishtirilgan. Rassom Y. Lebedeva ham oʻz talantini qogʻozdan 
applikatsiyalar qirqishga bagʻishlagan. Polshada bezak sifatida qirqilgan naqshlar 
yangi oqlangan devor va shiplarga yopishtirishgan.
Applikatsiya ishlari doimo xotirada saqlanishi hamda majburiy qoida 
sifatida bajarilishi lozim boʻlgan maʼlum izchillikda ado etiladi. Istalgan 
applikatsiya syujetni tanlashdan boshlanib, undan keyin applikatsiya eskizi, qogʻoz 
tanlash, kerakli detallarni qirqish, ularni fonga qoʻyish, yelimlash va nihoyat 
quritish jarayonlari keladi.

---

104 
Applikatsiya ishida oʻquvchilar mashgʻulotga oldindan tayyorgarlik 
koʻrishadi: stolning ustiga qogʻoz yozib, oʻng tomoniga qaychi, yelim uchun 
choʻtka, chizgʻich, qalam, avtoruchka, old tomonlariga yelim, qiyqimlar uchun 
quti, chap tomonlariga ish vaqtida xalaqit bermaydigan qilib rangli qogʻoz 
toʻplamini qoʻyadilar. Har bir mashgʻulot oxirida oʻquvchilar keyingi 
mashgʻulotda kerak boʻladigan narsalarni yozib oladilar.
Oʻquvchilar ishlayotgan materiallariga tejamkorlik bilan munosabatda 
boʻlishlari, oʻz ishlarini rejalashtira bilishlari, materialni tejamkorlik bilan 
sarflashlari, vaqtdan unumli foydalanishlari va ish joyini toza saqlashlari kerak.
Elim bilan ishlaganda noʻl va quruq latta boʻlishi lozim. Hoʻl latta qoʻlga 
yuqqan yelimni artish uchun, qurugʻi yelimlanayotgan tasvirlarni ustidan bosish va 
ortiqcha yelimlarni artish uchun kerak.
Tolalarning 
koʻndalang 
yoʻnalishi 
boʻyicha 
qirqilgan 
qogʻoz 
yopishtirilganda izlar qoldiradi, uzunasiga qirqilganda bir tekis yaxshi yotadi. 
Ishlaganda qogʻozning bu xususiyatini eʼtibordan qochirmaslik kerak. Yelim 
surilganda qogʻoz uni shimishini, qogʻoz tolalarning koʻndalangiga, uzunligidan 
koʻproq kengayishini ham unutmaslik kerak. Agarda qogʻozni yelim surilgan 
zaxotiyoq yopishtirilsa, davom etayotgan shimish va kengayish natijasida 
qogʻozda gʻijimlar, izlar paydo boʻladi. SHuning uchun yelim surilgach, qogʻoz 
biroz vaqt yopishtirilmay turishi kerak. Qogʻozning yaltiraydigan marmar, 
shagren, bosma gul tushirilgan qogʻoz, badxat qogʻozi, kumush va bronza rasm 
solish va chizmachilik navlari applikatsiya uchun yaroqlidir.
Applikatsiya ishida tayyorlangan detallar yelimlanadigan sath, yaʼni fonga 
joylashtiriladi va oʻylangan kompozitsiya hosil qilinadi, agarda bu kompozitsiya 
maʼqul boʻlmasa detallar boshqacha joylashtiriladi. Detallarni yopishtirishda joyni 
adashtirmaslik uchun ularning oʻrnini qalam bilan belgilab qoʻyish kerak.
Yelimlashda yelim fonga emas, detalga suriladi. Yelimni detalning 
chetlariga yaxshilab surish uchun choʻtka yelimlanayotgan detal chetidan chiqib, 
tagidagi qogʻozga ham tegib oʻtishi kerak. Yelimlangan detalning ustiga toza 

---

105 
qogʻoz yozib, kaft bilan silab tekislanadi. Applikatsiyalar odatda qogʻozning 
buralib ketmasligi, tor kelmasligi uchun ustidan yengil bostirib quritiladi.
Eng oddiy applikatsiya bu geometrik figuralardan qilinadigan ornamental 
applikatsiyadir.
Avval ornament eskizi tuziladi, soʻngra kerakli detallar (geometrik shakllar) 
oʻlchami va miqdori hisoblanadi. Detallarni tayyorlab maʼlum tartibda 
joylashtiriladi va yopishtirishni qaysi detaldan boshlash kerakligi aniqlanadi.
1. Tabriknoma uchun rangli qogʻoz tayyorlanib, u ikkiga buklanadi;
2. Koʻk rangdagi qogʻozga toʻgʻri burchak chiziladi, uning oʻlchami 
uzunasiga, tabriknoma ustining uzunligidan 1 sm kam, eniga esa enining yarmidan 
2sm atrofida kattaroq;
3. Koʻk qogʻozdan qirqilgan toʻgʻri burchak taklifnomaning ustiga 
yopishtiriladi, bunda koʻk qogʻoz taklifnomani boʻyashda xalaqit bermasligi uchun 
boʻlish chizigʻining chap tomonidan ozgina joy qoldirib yopishtiriladi;
4. Endi quyosh va uning nurlari uchun yoy qirqiladi. Buning uchun kvadrat 
shakldagi qogʻozni kerakli oʻlchamda qirqiladi;
5. Namuna asosida quyosh nuri qirqiladi;
6. Och koʻk va jigar rang qogʻozdan ikkita shox qirqib, namunadagidek 
yopishtiriladi;
7. Gullar qirqib yopishtiriladi.
Ish ijodiy tarzda boʻlganligi uchun oʻquvchilar gullarni shoxlarga oʻzlari 
mustaqil joylashtiradilar. Barglarni oʻqituvchi tarqatgan andoza boʻyicha 
qirqadilar. Tabriknomaning ichki tomoni naqsh bilan bezatilib, tabrik soʻzi 
yoziladi.
Mozaika monumental dekorativ sanʼat turlaridan biridir. Turli davrlarda va 
turli mamlakatlarda mozaika qoʻllaniladigan materialiga koʻra ham, naqsh va 
rasmlariga koʻra ham oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan. Oʻrta Osiyo 
madrasalari, masjidlar, hukmdorlarning saroylari mozaika bilan bezatilgan. 
Mozaika hozirgi kunda monumental sanʼatga aylangan. Mozaika bilan binolarning 
tashqi qismlari, devorlari va xalq amaliy sanʼati asarlari bezatiladi. Mozaika 

---

106 
ishlarida oyna, sopol plitalaridan foydalaniladi. Mohir ustalar rangli koʻzgu 
parchalarida ajoyib mozaika asarlari yaratishadi, ular quyoshda bir-biriga qoʻshilib 
va porlab, shodlik kayfiyatini yaratadi.
Mozaika bu rasm sathiga ayrim parchalar (qogʻoz, oyna, sopol, gul 
tojibarglari, tuxum poʻsti va shu kabilar)ni qoʻyib chiqishdir.
1. Tuxum poʻstidan mozaika ishlarini bajarish uchun yuvib quritilgan tuxum 
poʻsti moʻyqalam yordamida akvarel boʻyoqlari bilan kerakli ranglarga boʻyaladi.
2. Boʻyoq qurigandan keyin tuxum poʻstini tanlangan rasmga koʻra mayda 
va yirik boʻlaklarga boʻlinadi.
3. Tuxum poʻstidan mozaika qilishda shunday tasvirni tanlash kerakki, 
ularning konturlari mumkin qadar tekis va mayda, egri-bugrilari boʻlmasligi kerak.
4. Kontur qora qogʻoz orqali oʻtkaziladi yoki shablondan aylantirib chiziladi.
5. Avval rasm sathining bir qismiga yelim surtiladi. U yerga tuxum poʻsti 
terib chiqiladi, keyin ikkinchi qismiga ham shu tartibda davom ettiriladi.
6. Ortiqcha yelim toza mato boʻlagi bilan artib tozalanadi, poʻst yaxshiroq 
yopishishi uchun ustidan sekin bosib qoʻyiladi. Bunday ish odatda eng oddiy 
konturlardan boshlanadi. Keyinroq konturlar ancha murakkablashadi. Turli meva 
va sabzavot, poliz ekinlarining urugʻlari, danak, baliq tangalari, chigʻanoq, mayda 
toshlar bilan xilma-xil mozaika ishlarini bajarish mumkin.
Birinchi sinfda oʻquvchilar eng avvalo faqat dars mashgʻulotlaridagina 
emas, balki boshqa darslarda ham toʻqnash keladigan materiallar bilan tanishadilar. 
Bu barcha oʻquv anjomlari daftarlar, kitoblar, oʻquv qoʻllanmalari, bosiladigan 
qogʻoz turlari: yozadigan, muqova qilinadigan, bosma, rasm solinadigan, kitob va 
oynoma qogʻozlarida. Taʼlim jarayonida oʻquvchilar turli qogʻozlarning asosiy 
jismoniy xususiyatlari: rangi, qalinligi, zichligi siyohni ishlash xususiyati, 
sathining xarakteri silliq gʻadir budurligi bilan tanishadilar.
Oʻquvchilar mashgʻulotlarida qogʻoz varaqalarni buklaydilar va 
toʻgʻrilaydilar, ularni qismlarga boʻlib yirtadilar, qirqadilar va boʻyaydilar. SHu 
bilan birga qogʻozni buklash yoʻli bilan turli xil narsalarni shaklini yasaydilar. 
“Qogʻoz va karton bilan ishlash” oʻquvchilarni garmonik rivojlantirishda katta 

---

107 
ahamiyatga ega. Ayniqsa, rangli qogʻoz bilan ishlash ijodini rivojlantirishga 
yordam beradi, fantaziyani boyitadi, kuzatuvchilik, diqqat va tasavvurni 
aktivlashtiradi, irodani tarbiyalaydi, qoʻl mehnati, chamalash va rangni sezishni 
oʻstiradi.
“Qogʻoz va karton bilan ishlash” mashgʻulotlariga oʻquvchilar oldindan 
quyidagicha tayyorgarlik koʻrishadi: stolni ustiga qogʻoz yozib, oʻng tomoniga 
qaychi, elim uchun choʻtka, chizgʻich, qalam, avtoruchka, oldi tomonlariga elim, 
qiyogʻimlar uchun quti, chap tomonlariga, ish vaqtida xalaqit bermaydigan qilib 
rangli qogʻoz toʻplamini qoʻyadilar. Har bir mashgʻulot oxirida oʻquvchilar 
keyingi mashgʻulotda kerak boʻladigan narsalarni yozib oladilar.
Oʻquvchilar ishlayotgan materiallariga tejamkorlik bilan munosabatda 
boʻlishlari, oʻz ishlarini rejalashtira bilishlari, materialni tejamkorlik bilan 
sarflashlari vaqtdan unumli foydalanishlari, oʻqituvchi koʻrsatmalariga amal 
qilishlari, shu bilan birga ish joyini toza va ozoda saqlashlari, mashgʻulotdan soʻng 
sinfni tozalab qoʻyishlari kerak.
Barcha fanlarda qoʻllanilgani kabi mehnat darslarida ham taʼlimning 
koʻrsatmali vositalaridan foydalaniladi. Jumladan, mehnat darslarida turli xil 
namuna, rasm, chizma, sxematik namuna, turli predmetlarning modellari, 
shuningdek texnika vositalaridan foydalaniladi.
Yuqorida aytib oʻtganimizdek “Qogʻoz va karton bilan ishlash” 
mashgʻulotlarida oʻquvchilar qogʻozni buklash yoʻli bilan turli xil narsalarning 
shaklini yasashni ham oʻrganib boradilar. Ana shunday mashgʻulotlar davomida 
oʻqituvchi quyidagi koʻrsatmali qurollardan foydalanishi mumkin. SHu bilan birga 
oʻquvchilar bu koʻrgazmalarni yasalish bosqichlariga rioya qilgan holda, dars 
davomida yasashlari ham mumkin.
Applikatsiya –badiiy asarlar yaratishning eng sodda va oson usulidir. Bu 
applikatsiyadan faqat bezash maqsadlaridagina koʻrgazmali qurollar, turli oʻyinlar 
uchun qoʻllanmalar, oʻyinchoqlar, bayroqchalar, suvenirlar, devoriy roʻznomalar, 
stendlar, koʻrgazmalar va kostyumlarni tayyorlashdagina emas, balki kartina, fano 
naqshlarni va shu kabilarni yaratishda ham keng qoʻllash imkonini beradi. 

---

108 
Applikatsiya tasvirlash texnikasining turli formalarini qirqish va ularni fon tarzida 
qabul qilingan materiallar hisobiga mustahkamlashga asoslanuvchi turidir. 
Applikatsiya 2500 yil muqaddam koʻchmanchi xalqlarda paydo boʻlgan. 
Applikatsiya bilan kiyim bosh, turar joylar bezatilgan. Applikatsiya ishida asosiy 
material qogʻozdir, dazmollangan va kraxmallangan gazlama boʻlakchalaridan 
ham foydalanish mumkin. Bu materiallar bilan bir qatorda somon, quritilgan 
oʻsimliklar urugʻi-danak, barglar, shu kabilardan ham foydalanadilar.
Qogʻozning yaltiraydigan marmar, shagren, bosma gul tushirilgan badxat, 
kumush va bronza rasm solish va chizmachilik navlari applikatsiya uchun 
yaroqlidir.
Applikatsiya ishlari doimo xotirada saqlanishi haqida majburiy qoida 
sifatida bajarilishi lozim boʻlgan maʼlum izchillikda ado etiladi. Istalgan 
applikatsiyadan biror narsaning qolipini tanlashdan boshlanib, undan keyin 
applikatsiya eskizi, qogʻoz tanlash, kerakli detallarni qirqish, ularni fonga qoʻyish 
keladi. Eng oddiy applikatsiyalar bu geometrik figuralardan qilinadigan ornamental 
applikatsiyadir.
Avval ornamental eskizi tuziladi, soʻngra kerakli detallar oʻlchami va 
miqdori hisoblanadi. Detallarni tayyorlab maʼlum tartibda joylashtiriladi va 
yopishtirishni qaysi detallardan boshlash kerakligi aniqlanadi. Soʻngra 
tayyorlangan materiallar bir-biriga yopishtiriladi.