Texnologik jihozlar va ularning ekspluatatsiyasi

1. Texnologik jarayonlarni mexanizastiyalashganlik darajasi va uni oshirish yo’llari
Soha korxonalarida amalga oshiriladigan texnologik jarayonlarning qanchalik mexanizastiyalashganligi, bajariladigan TXK va JT ishlarining sifatini ta’minlovchi omillardan biridir.
Avtomobillarga TXK va JT ishlari turlari, texnologiyasi va ularni amalga oshirishni tashkil etishda texnologik jihozlarning ahamiyati bo’yicha ulushlari foizda ko’rsatilgan:

• 
  Mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiluvchi jihozlar (gaykaburagich, konveyer va boshqalar) – 37%;
  
• 
  Ish sifatini oshiruvchi jihozlar (ko’targich, diagnostika jihozlari, domkratlar va boshqalar) – 16%;
  
• 
  Ishchilarning ishtirokisiz bajarib bo’lmaydigan jihozlar – (maxsus, asboblar (kalit), kompressor, vannalar, tokar-jilvirlash stanoklari va boshqalar) – 34%;
  
• 
  Ko’p toifali jihozlar – (yuvish qurilmalari, diagnostika stendlari va boshqalar) – 13%.
  

Yuqoridagilardan kelib chiqib, aytish mumkinki jihozlarning eng katta foizi (37%) mehnat unumdorligini oshirish uchun xizmat qilar ekan.
Ishlab chiqarish jarayonini mexanizastiyalash deganda qo’l mehnatini mexanizm ishiga almashtirish tushiniladi.
Texnologik jarayon va amallarning mexanizastiyalashganlik darajasi insonning bajaradigan funkstiyasining (qo’l mehnati) necha foizi mashinalashgan mehnat quroliga almashtirilganligini aniqlaydi. ng tashkil etishi bilan baholanadi: Stepen mexanizastii texnologicheskix operastiy opredelyaet dolyu zamenennыx rabochix funkstiy cheloveka mashinnыmi orudiyami truda v texnologicheskom prostesse. Kolichestvo zamenennыx funkstiy cheloveka na mexanicheski vыpolnyaemыe opredelyaet zvennost oborudovaniya i osnastki

bu erda ;
- foydalaniladigan jihoz va uskuna yordamida almashtiriladigan inson funkstiyasining soni (bo’g’inligi);
- mexanizastiyalashgan amallar soni
- umumiy amallar soni;
4 – avtotransport korxonalari uchun mumkin bo’lgan maksimal almashtirishlar soni.

Mexanizastiyalashtirish vositalari almashtiriladigan funkstiyasi, ya’ni nechta tarkibiy bo’g’inlari (mexanizmchalari) mavjudligi bo’yicha quyidagilarga bo’linadi:

• 
  Qo’l mehnati qurollari, bular uchun z = 0
  
• 
  Qo’l harakati mashinalari (qo’l dreli, qo’l pressi va boshqa tashqi quvvat manbaisiz ishlaydigan mexanizmlar), z = 1
  
• 
  Mexanizastiyalashgan qo’l mashinalari (elektrodrel, pnevmatik gaykaburagich, ya’ni tashqi quvvat yordamida ishlaydigan mexanizmlar), z = 2
  
• 
  Mexanizastiyalashgan mashinalar (ko’targichlar, kran-balkalar, diagnostika stendlari), z = 3
  
• 
  Yarimavtomat mashinalar (avtomatik havo tarqatish qutisi, avtomatik yuvish qurilmasi, konveyersiz), z = 3,5
  
• 
  Avtomat mashinalar (to’liq avtomatlashgan yuvish), z = 4.
  

Misol: shinomontaj ustaxonasida engil avtomobilning g’ildiraklarini almashtirish jarayonini mexanizastiyalashtirilganlik darajasini aniqlash.

Mexanizastiyalashtirilganlik darajasini aniqlashda ikki xil variant ko’rib chiqiladi, oddiy va mashinalashgan variant. Hisob uchun dastlabki ma’lumotlar quyidagi jadvalda keltirilgan.

Amallar	Birinchi variant			Ikkinchi variant
	Jihoz va asboblar/zveno soni			Jihoz va asboblar/zveno soni
Avtomobilni ko’tarish	Gidravlik domkrat/ Z = 1	4	4	Shinomontaj ko’targichi / Z = 3	11	11
Gaykalarni burab olish	Ballon kaliti / Z = 0	4	0	Pnevmatik gaykaburagich/ Z = 2	44	44
G’ildirakni almashtirish	Yo’q / Z=0	4	0	Yo’q /Z = 0	4	0
Gaykalarni burab qotirish	Ballon kalit / Z = 0	4	0	Pnevmatik gaykaburagich/ Z = 2	44	44
Avtomobilni tushirish	Gidravlik domkrat/ Z = 1	4	4	Shinomontaj ko’targichi / Z = 3	11	11
Umumiy amallar soni	N1	20		N2	14

Mexanizatsiya darajasi:
1- variant uchun: • 100% = (1 • 8/4 • 20) • 100% = 10%.
2-variant uchun: •100% = [(2- 8 + 3 • 2)/4 • 14]•100% = 39,3%.
Hisoblardan ko’rinib turibdiki agar shinomontaj ko’targichi va pnevmatik gaykaburagich qo’llansa shina almashtirish ishining mexanizastiya darajasi 3,93 marta ortar ekan.
Avtomobil transporti korxonalari “Texnologik loyihalash soha normativi ONTP 01-91” (1991yilgi) tavsiyasiga binoan texnik xizmat ko’rsatish va ta’mirlash ishlari turlari bo’yicha quyidagi mexanizastiya darajasiga ega bo’lishi zarur:

• 
  Kundalik xizmat ko’rsatish (KXK) - 43%
  
• 
  Texnik xizmat ko’rsatishlar - 25%
  
• 
  Diagnostikalar - 60%
  
• 
  Rostlash, sozlash va yig’ish joriy ta’mir ishlari - 17%
  
• 
  Chilangar – mexanik ishlar - 61%
  
• 
  Elektrotexnik ishlar - 20%
  
• 
  Akkumulyator ishlari - 29%
  
• 
  Shina ta’mirlash - 57%
  
• 
  Bo’yash - 21%
  
• 
  Yordamchi ishlar - 67%
  

Bu ko’satkichlar korxona texnologik jihozlar bilan to’liq ta’minlangan sharoitda erishiladi. Umumiy avtotransport korxonasi uchun mexanizastiya ko’rsatkichi 30 - 40%, avtoservis korxonalari uchun 40 - 45% bo’lishi kerak. Ushbu tavsiyalardan kelib chiqib, mavjud korxonalarni qayta jihozlash, modernizastiyalash ishlarini amalga oshirish uchun zamonaviy, mexanizastiya darajasi yuqori jihozlar tanlab olishimiz kerak.