Texnologik jarayonlarni modellashtirish asoslari

Shaxsiy kompyuterlarda tizimlarni modellashtirish imkoniyatlari va samaradorligi
Tadqiq qilinayotgan va loyihalashtirilayotgan S tizimlarda stox­astik jarayonlar o‘tishini o‘rganish zarurati bilan bogMangan yirik tizimlami ishlash sifatining talab qilinayotgan ko‘rsatkichlarini ta’mirlash, bir-birini o‘zaro toidiruvchi nazariy va eksperimental tadqiqotlarning majmuini o‘tkazish imkonini beradi. Yirik tizimlami eksperimental tadqiq qilish samaradorligi real tizim bilan tabiiy eksperimentlami o‘tkazish talab qilganligi sababli yoki katta mod- diy sarflarni va ko‘p vaqtni talab qilganligini, yoki umuman amaliy iloji bo‘lmaganligi sababli (masalan, loyihalashtirish bosqichida real tizim mavjud bo‘lmaganda) ancha past bo‘ladi. Nazariy tadqiqotlar samaradorligi amaliy nuqtayi nazaridan ularning natijalari talab qili­nayotgan aniqlik darajasi va tahliliy bogianishlarning ishonchliligi ma’lum analitik tenglamalar yoki tadqiq qilinayotgan tizimlarning ishlash jarayoniga mos keluvchi xarakteristikalarni olish uchun tegishli modellashtirishtiruvchi algoritmlar ko‘rinishida taqdim etilgandagina ko‘rinadi.
Zamonaviy kompyuterlami paydo bo‘lishi murakkab tizimlarini tadqiqot qilishga tahliliy usullami keng joriy etishga hal qiluvchi zamin bo‘ldi. Buning asosida modellar va usullar, masalan, matematik dasturlash, yirik tizimlarda boshqarish masalalarini yechish uchun amaliy vosita bo‘lib qoldi. Haqiqatan, bu masalalarni yechish uchun yangi matematik usullami yaratishda katta yutuqlarga erishilgan edi, lekin matematik dasturlash murakkab tizimlarning ishlash jarayonini tadqiq qilishning amaliy vositasi boiib qolmadi, chunki matematik dasturlash modellari ulardan samarali foydalanish uchun takomillashmagan bo‘lib chiqdi. Tizimning stoxastik xossalarini hisobga olish zarurati, kirish axborotining aniqlovchi emasligi, o‘zgaruvchanlar va parametrlaming katta soni orasida korrelatsion aloqalarning mavjudligi, tizimlarda jarayonlarni xarakterlovchi, murakkab matematik modellar qurishga olib keladi va tahliliy usul bilan shunday tizimlami tadqiq qilishda muhandislik amaliyotida qo‘llash imkonini bermaydi. Amaliy hisoblar uchun yaroqli tahliliy bogMiqliklarni faqat soddalashtiruvchi va shu bilan birga tadqiq qilinayotgan haqiqiy jarayonning tasvirini buzadigan laxminlar mavjudligida olish imkonini beradi. Shuning uchun oxirgi vaqtlarda tizimlami loyihalashtirish bosqichida monandroq modellarni tadqiq qilishga imkon beruvchi usullami ishlab chiqarish zarurati sezilmoqda. Ko‘rsatilgan jihatlar shunga olib keladiki, yirik tizimlarni tadqiqot qilishda imitatsion modellashtirish usullari kengroq qo‘llaniladi.

4. 
   Matematik modellarning asosiy turlari
   

Jarayonning aniq amalga oshirish va uning apparaturali rasmiylashtirilishga bog‘liqligidan kimyo-texnologik jarayonlaming barcha xilma-xilligini vaqtli va fazoviy alomatlaridan kelib chiqib to‘rt sinfga bo‘lish mumkin: 1) vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchan (nostatsionar) jarayonlar; 2) vaqt bo‘yicha o‘zgarmaydigan (statsionar) jarayonlar; 3) fazoda parametrlari o‘zgaradigan jarayonlar; 4) fazoda parametrlari o‘zgarmaydigan jarayonlar. Matematik modellar muvofiq obyektlarini aks ettiruvchi bo‘lgani uchun, ular uchun shu sinflar xarakterlidir, chunonchi: 1) statik modellar - vaqt bo‘yicha o‘zgarmas modellar; 2) dinamik modellar

• 
  vaqt bo‘yicha o‘zgaruvchi modellar; 3) jamlangan parametrli modellar - fazoda o‘zgarmas modellar; 4) taqsimlangan parametrli modellar - fazoda o‘zgaruvchi modellar.
  

Model xossalari orasidan quyidagilarni ajratish mumkin: samaradorlik, universallik, turg‘unlik, mazmuniylik, monandlik, chegaralanganlik, toMalik, dinamiklik.