Texnika xavfsizligi

AMALIY MASHG’ULOT №5 

 

I. Mavzu: Umumiy va mahalliy shamollatish vositalarini  hisoblash. 

II.  Mashg’ulotning  maqsadi:  Umumiy  va  maxalliy  shamollatish  vositalarini  hisoblash  usluni 

o`rganish. 

III.  Mashg’ulotni  o`tkazish  uchun  qo`llaniladigan  asbob  –uskunalar,  jihozlar  va 

ko`rgazmali qurollar. 

1. Ma’lumotnomalar 

2. Uslubiy ko`rsatmalar 

3. Plakatlar. 

IV. Mashg’ulotni bajarish tartibi 

1.  Umumiy  va  maxalliy  shamollatishlarning  vazifasi,  konstruktiv  ko`rinishlari  to`g’risida 

tushuncha bering. 

2. So`ruvchi zontlarni hisoblash. 

3. Yon tomonlaridan (bortdan) so`rgichli bo`lgan so`ruvchi shamolatgichlarni hisoblash. 

4. Payvandlash tsexlari uchun shamollatgichni hisoblash. 

5. Silliqlovchi va yo`nuvchi stakonlar uchun shamollatgichni hisoblash 

V. Mashg’ulotni bajarish bo`yicha talabaning hisoboti. 

1) Umumiy  va maxalliy shamollatkichlar to`g’risida tushuncha bering. 

2) Umumiy va  maxalliy shamollatgichni kontsuktiv xususiyatlarini izoxlang. 

3. Umumiy va maxalliy shamollatgichlarni sxemalarini keltiring. 

VI. O`tkazilgan mashg’ulot bo`yicha talabaning shaxsiy xulosasi. 

Amaliy mashg’ulotlarni bajarish bo`yicha umumiy ma’lumotlar. 

Shamollatgichni  vazifasi-  ishlab  chikarish  xonasidagi  ish  o`rinlarida  havo  muhitini 

sanitariya –gigienikaviy me’yorlar talablariga javob beradigan holatda saqlab turishdan iborat. 

Xonaga sanitariya-gigenaviy me’yoriy sharoitni  yaxshilash uchun, undan ifloslangan yoki 

yuqori  haroratli havoni tashhariga  chiharib, uning  o`rniga toza  havoni  tashharidan kiritish  yo’li 

bilan amalga oshiriladi. 

Mexanik  shamollatgichlarni  umum  havo  almashtiruvchi  va  mahaliy  turlari  mavjud. 

Maxaliy  shamolatgich  yordamida  zaharli  va  zararli  moddalar  aralashgan  havo,  bevosita  ularni 

vujudga  kelish  joyidan  boshka  ish  o`rinlariga  tarqalmasligi  uchun  so`rib  chiqarib  yuboriladi. 

Maxalliy  shamollatgichlarni  sanoat  korxonalarda  mavjud  qurilmasi  va  jihozlardan  sezilarli 

darajada  zaharli  va  zararli  maoddalarni  atrof  muxitdan  chiharadiganlariga  o`rnatish  tavsiya 

etiladi. Bunday qurilmalarga gal’vanik vannalar, payvandlash stollari, temirchilik o`chog’lari va 

boshqalar kiradi. 

So`ruvchi  zontni  hisoblash  uslubi.  So`ruvchi  zont  asosan  ta’mirlash  utsoxonasining 

temirchilik, misgarchilik, payvandlash va boshqa bo`limlariga o`rnatiladi. 

So`ruvchi  zont  bilan  so`riladigan  havo  miqdorini  hisoblash  quyidagi    formula  bo`yicha 

amalga oshiriladi. 

v

3600









b

a

L

з

      m

3

/soat 

bu erda:      a va b - rejadagi zontni keng qismlarini o`lchami , m

2

; 

                   v- zontni keng qismida suriladigan havoni harakat tezligi ,m/sek  

Hisoblashda , zontni keng qismini qabul qilish joyda havoning tezligini quyidagicha qabul 

qilish mumkin 

To`rtala tomoni ochiq zontda … 1,05-1,25 m/sek 

Uch tomoni ochiq zontda…………0,9-1,05 m/sek 

Ikkala tomoni ochiq zontda ……….0,5-0,7 m/sek 

Yon tomonlari dan so`rgichli so`ruvchi shamollatgichlarni hisoblash uslubi. 

Ta’mirlash  korxonalarida  katta  qismidagi  tiklanadi.  Detallarni  gal’vanik  usulda 

ta’mirlashda , odatda vannadan zararli bug’ va gazlarni ajralib chiqishi kuzatiladi. 

Shuning uchun vannaga bortli (yon tomoni) so`rgichli shamollatgichlar o`rnatiladi. 

Shamollatgichni  hisoblashda  vannadan  ajraladigan  zararli  chiqindilarni  ushlab  olish  va 

ularni  chiqarib  tashlash  samaradorlik  ko`rsatkichi  deb,  1m

2

  vannaga  yuzasidan  so`rib  olinadigan 

havo hajmini kattaligi qabul qilinadi. 

Bortli  so`rgichlarni  konsrukciyalashda  so`rgich  teshigi  tirqich  kengligi,  vanna 

konstruktsiyaga  ruxsat  etilgandan  kattaroq  qabul  qilish  kerak.  U  vanna  kengligi  0,1  dan  kichik 

bo`lmasligi , ammmo 50 mm dan kichik bo`lmasligi lozim . 

Vannadan so`riladigan havoni miqdorini hisoblash maxsus grafik yordamida olib boriladi. 

Juda kuchli  zaharli  moddalar  moddalar ajraladigan  gal’vanik vannalarida  shuni     hisobga 

olish kerakki ,zararni bug’larini yuqori satxi , so`rgich tirqich qirra  pastdan bo`lishi lozim , ya’ni 

bo`g’in  balandligi h vannani  kengligi B dan 0,1 ga kichik bo`lishi kerak. 

Juda  zaharli    gazlarga  va  bug’larga  ,  shunday  moddalar  kiradiki  ularni  havodagi  ruxsat 

etilgan kontsetratsiyasi 0,001 mg/l dan katta bo`lmasin. 

Ruxsat  etilgan  kontsetratsiyasi    0,01  mg/l  dan  kichik    bug’  va  gazlar  uchun  bug’ni 

balandligi 0,15*V ga ruxsat etiladi. Bug’lari zaharli bo`lmagan eritmali vannalar uchun bug’ning 

balandligi h ni  (0,2-0,25)V ga teng qabul qilish mumkin. 

Bortli  (yon  tomonli)  so`rgichli  shamollatgichlarni  hisoblash  quyidagi  ketma -ketlikda  olib 

beriladi: 

a) Konstruktiv va texnologik jihatdan kelib chiqib teshikni kengligi b va bug’ni balandligi 

h beriladi; 

b) grafikdan V, h va  b uchta kattalik bo`yicha

t

v

t



nisbat topiladi:         

bu erda: 

t



- vannadagi eritma va atrofdagi havoni haroratining farqi . 

Bu nisbatdan  bortli so`rgichni teshigidagi havoni tezligi  

t

v

  hisoblanadi. 

v) bortli so`rgichdan chiqadigan havo miqdorini formula bo`yicha topish mumkin. 

2

1

t

v

3600

k

k

n

b

B

L















,  m

3

/soat

 

bu erda:    b-teshik kengiligi , m; 

                 B-teshikni uzunligi, m ; 

                 n- teshiklar soni ; 

                 k

1 

- vannani yuzasidan teshik tirqichgacha havoni harakatlanishigan  

                    ko`rsatiladigan qarshilikni hisobga oluvchi koeffitsent . 

                Detallarni osish uchun shtanga bo`lmaganda  k

1

=1;

  

shtangalar  bo`lganda

 

k

1 

=1,7; 

                 k

2 

-xonadagi havoni harakatchanligini hisobga  oluvchi koeffitsent; 

Sanitariya  me’yori  bo`yicha  bug’larni  ruxsat  etiladigan  kontsentratsiyasi  0,001  mg/l 

bo`lgan vannalar uchun havoni tezligi 0,8 m/sek, bug’ning kontsentratsiyasi 0,001 mg/l dan kam 

bo`lgan vannalar uchun esa havoni tezligi 0,5 m/sek teng deb olinadi . 

grafik bo`yicha k

2

 koeffitsient topiladi. 

g) vanna 1 m

2

 yuzasidan surib olinadigan havoni hajmni formula bo`yicha aniqlanadi. 

F

L

L

ч



m

3

 /soat*m

2 

bu erda:   F  -vannadagi eritma oynasini  yuzasi, m

2

;. 

Bortli  so`ruvchi  shamollatgichni  hisoblashga  keltirilgan  uslubda    elektorlitdan  vodorodni 

ajralishi  inobatga  olinmagan,  u  esa  vannani  yuzasiga  bug’  ko`tarilishini  kuchaytirgichga 

imkoniyat  beradi  .  Vodorodni  ta’sirini  hisobga  olib  shamollatgichni  haqiqiy  ish  unumdorligi 

olinganidan ancha katta bo`lishi kerak. 

Abraziv yo`nish stanoklaridan chiqadigan changni tozalash uchun maxaliy shamollatkichni 

hisoblash.  Abraziv  yo`nish  stanoklaridan  chiqadigan  changni  tozalash  uchun  maxalliy 

shamollatgichni  hisoblash  .  Abrazivli  stanokdan  shamollatish  qurilmasi  bilan  so`rilish  kerak 

bo`ladigan havo miqdorini formula bo`yicha aniqlaymiz: 

 

A

D

L





 m

3

 /soat 

 

bu erda :    D-abrazivni yo`nuvchini diametri, mm; 

                  A-  koeffitsient,  diametri  250  mm  gacha  abraziv    uchun  qabul  qilinadigan 

koefficent 2 ga teng, diametri 250 dan 60 mm gacha bo`lgan abrazivlari uchun koeffitsent 1,8 ga 

teng, diametri 600 mm dan katta bo`lgan abrazivlar uchun koeffitsent 1,6 ga teng. 

Masala : Payvandlash qurilmasida 1 soatda 0,6 kg OMM-5 markali elektrodlar sarflanadi. 

Payvandlash  tsolidagi  yon  tomonli    zontning    o`lchami  m

2

  Payvandlashdan  ajralib  chiqadigan 

gazni  to`liq  tozalashda  zontning  keng  qismidagi  havo  tezligini  aniqlash  talab  qilinadi.  Sanoat 

korxonalarida  elektr  payvandlashda  vaqtinchalik  sanitariya  qoidalariga  asosan  qo`lda  yoyli 

payvandlash  uchun  ishchini  harama-harshi  tomonida  joylashtirilgan  yon  tomonli  zont 

ko`rinishdagi  so`rgich  o`rnatilishi  lozim.  Zararli  gazlarni  so`rishda  zontning  keng  qismida 

havoning harakat tezligi 0,5 m/sek dan kam bo`lmaganda samarador so`rish ta’minlanadi. 

elektr  payvandlashda  ajralib  chiqadigan  zararli  gazlarni  miqdori,  elektrodning  markasiga 

bog’liq  bo`ladi.  1  kg  elektrod  sarflanganda  qoidaga  asosan  so`rilish  havosining  me’yori 

quyidagicha bo`lishi kerak: 

 

OMM-05 markali elektrod uchun ….4000m

3 

         CM-7 va CM-8 markali elektrod uchun …5000 m

3

 

     UONI va K-52 markali elektrod uchun …600 m

3

 

OMM  -5  markali  elektroddan  1  soatda  0,6  kg  yondirilganda  payvandlash  zonasidan 

chiqarilishi kerak bo`ladigan gaz miqdorini aniqlaymiz: 

2400

4000

6

,

0

3







L

 m

3 

/soat 

Zontning keng qismida havoni so`rilish tezligini topamiz:  

в

a

L

v

7

,

0

3600

2

,

1

8

,

0

2400

3600















 m/sek 

 

Anemometr  bilan  havoni  haqiqiy  so`rilish  tezligini  tekshirilib,  shamollatgichni 

samaradorligiga ishonch hosil qilish mumkin . 

Masala : Uchala tomoni yopiq so`ruvchi  zontli misgarchilik vertsagidan so`riladigan havo 

miqdorini aniqlang. Rejadagi zontni o`lchami m

2

.So`riladigan havoning harakat tezligi:    v=0,8 

m/sek 

So`riladigan havoni miqdorini formula bo`yicha topamiz :  

3456

8

,

0

2

,

1

3600

3600

















v

в

a

L

 m3 /soat 

 

Masala:  Xromlash  bilan  plujerlar  juftligini  tiklash  uchun  ta’mirlash  ustaxonasiga  vanna 

o`rnatilgan . Vannani o`lchamlari : kengligi V=600, uzunligi =90mm, elektrolitni oyna maydoni  

F=0,54 m2 

Ikki bortli so`ruvchi shamolatgichi hisoblash talab qilinadi,  

Teshik (tirqich)ni kengligi 

60

10

600

10







В

в

mm; 

elektrolit  oynasini  ustida  bo`lgan  bug’  oqimini  balandligi    sh,    ruxsat  etilgan 

30

600

05

,

0

05

,

0











B

h

mm ga teng 

Xromlashda vannaning harorati 580 

0

 S ga teng bo`lishi kerak, xonaning harorati  180 

0

S, 

haroratlar farqi  

C

t

0

40

18

58









  

Nisbatlar

10



в

В

 ;     ni   bilgan holda  grafik  bo`yicha   nisbatini topamiz ,  bu  misol uchun 

0,07ga teng bo`ladi . Teshik (tirqich)da havoni tezligini aniqlaymiz . 

Xona  uchun havoni harakat tezligini 0,8m/sek deb qabul qilamiz . 

havoni tezligi va sh/V nisbat bo`yicha grafikdan K

2

 koeffitsentni topamiz. Bizning masala 

uchun  K2  =1,35ga  teng.  Olingan  kattaliklarni  formulaga  qo`yib,  bortli  so`rgichni  ish 

unumdorligini topamiz.   

 

2500

3600

35

,

1

7

,

1

2

8

,

2

9

,

0

06

,

0

3600

2

1































K

K

n

В

в

V

L

Т

m

3

/soat 

Vannadagi  elektrolit  oynasisini  1m

2

  yuzasidan  so`rib  olinadigan  havoni  hajmi  formula 

bo`yicha topiladi. 

4650

54

,

0

2500





L

m

3

 /soat;  

Masala: Doirasini   diametri 260 mm  bo`lgan abrazivli  qirish kolonkasi uchun  so`rib  havo 

o`tkazgichidagi  havo  harakat  tezligini  va  shamolatgichni  ish  unumdorliginni  toping  .  havo 

o`tkazgichni diametri 100mm . 

Doirasini  diametri 260 mm li abraziv uchun koeffitsient A=18 

 Formula  bo`yicha shamolatgichni kerakli, ish unumdorligin topamiz. 

468

260

8

,

1











D

A

L

m3 /soat 

 

Formula orqali so`ruvchi havo o`tkazgichda havo harakat tezligini topamiz. 

6

,

16

3600

05

,

0

14

,

3

468

3600

2









F

L

V

m/sek 

bu erda: 0,05 –havo o`tkazgich quvurni radiusi, m   

 

  SHamollatgichni vazifasi –ishlab chiqarish xonasidagi ish o`rinlarida havo muxitini sanitariya – 

gigienikaviy me`yorlari talablariga javob beradigan holatda saqlab turish. 

   Xonaga sanitariya – gigienikaviy me`yoriy sharoitni yaxshilash undan ifloslangan yoki yuqori 

haroratli  havoni  chiqarib  va  uning  o`rniga  tashqaridan  toza  havo  kiritish  yo`li  bilan    amalga 

oshiriladi. 

   Mexanik  shamollatgichning  umum  havo  almashtirish  va  mahalliy  (joydagi)  turlari  mavjud 

bo`ladi. 

     Umum  havo  almashtirish  shamollatgichi  yordamida  ishlab  chiqarish  binosining  ish 

o`rinlaridagi havo to`ligicha almashtiriladi.  Mahalliy (joydagi ) shamollatgich yordamida zararli 

havo bevosita uni paydo bo`lish joyidan boshqa ish o`rinlariga tarqalmasligi uchun surib chiqarib 

yuboriladi 

  SHamollatgichlar  ishlash  turlari  bo`yicha  quyidagilarga  bo`linadi:  xaydovchi,  suruvchi  va 

xaydovchi – suruvchi. 

     Umumiy  havo  almashinuvchi  shamollatishda  1  soat  mobaynida  shamollatgich  bilan  bino 

ichidan  chiqarilgan  yoki  bino  ichiga  kiritilgan  havo  hajmini  shamollatilishi  kerak  bo`lgan 

xonaning  hajmiga  nisbati  havo almashinuv karraligi deyiladi. Ma`lum  ishlab  chiqarish  jarayoni 

uchun  havoni  almashinuv  karraligini  bilgan  holda  shamollatgichni  kerakli  ish  unumdorligini  

hisoblash mumkin. Hisoblash quyidagi formula bo`yicha amalga oshiriladi. 

        

L =k V M

3

/ soat (13) 

Bu erda  L – shamollatgichni bir soatlik ish unumdorligi, M

3

/ soat. 

               k – havoalmashinuv karraligi; 

               V – xonaning hajmi, M

3

; 

Ishlab  chiqarish  ustoxonasining  turli  bo`limlari  uchun  quyidagi  1-jadvalda      k  ning 

ko`rsatgichlari keltirilgan: 

1-jadval 

Stanoklar 

bo`limii 

2 – 3 

 

 

Temirchilik bo`limi 

4 -6 

Majlislar 

zali 

3 

Motor 

ta`mirlash 

bo`limi  

1,5 - 2 

YOnilgi apparaturasini 

Ta`mirlash 

bo`limi 

1,5 -2 

CHekish  xonasi 

10 

Misgarlik 

Quyish bo`limi 

3 – 4 

 

Dvigatellarni 

Sinash bo`limi 

2 – 3 

 

 

YUvish 

2 – 3 

Durdgorlik ustoxonasi  

2 

 

 

bo`limi 

Payvadlash 

bo`limi 

4 -6 

Ma`muriy bino 

1,5 

 

 

Masala № 1. 

   Ta`mirlash  ustoxonasining  misgarlik  bo`limiga  shamollatgichni  kerakli  ish  unumdorligi   

aniqlansin. Xonaning maydoni 42 m

2

, baladligi 4,5 m, havoalmashinuv karraligi R= 4. 

  SHamollatgichni ish unumdorligi: 

L =k* V = 4 (42 *4,5) = 756 m

3 

/ soat 

Agarda  shamollatgich  xonada    hosil  bo`ladigan  chang  miqdorini  kamaytirishga  mo`ljallangan 

bo`lsa, unda uning ish unumdorligi quyidagi formula orqali hisoblanadi. 

                                        L= r/R

1

-R

0

  m

3

 /soat                     

Bu erda   r –xonadagi ajralib chiqadigan changning miqdori; mg/soat. 

                      R

1

 –xonaga ruxsat etiladigan changning miqdori; mg/ m

3

. 

                                  

R

o

- suriladigan toza havoning tarkibidagi chang; mg/ m

3

. 

Masala    №  2Omuxta  em  tsexining  maydalash  bo`limiga  bir  soatda    12g  un  changi  ajralib 

chiqadi.  Ortiqcha  changlarni  chiqarib  tashlash  uchun  kerakli  bo`lgan  shamollatgichning  ish 

unumdorligini hisoblang. 

      20-Jadvalga  asosan    tarkibida  10%  gacha  erkin  xolda  kremniy  ikki  oksidi  mavjud  un 

changini ruxsat etilgan kontsentratsiyasi 4mg/m

3

 teng. 

      SHamollatgich  bilan xonadagi  havoni almashtirish uchun  so`rib  olinadigan tashqi  havoning 

tarkibiga un changi umuman yo`k.( R

0

=0). 

       Ushbu ko`rsatgichlarni formula (2) ga qo`yib, quyidagi natijani olamiz: 

L= r/ R

1

-R

0

 =12000/4-0=3000 m

3

 /soat 

    Formulani,  ajralib  chiqadigan  zararli  gazlarni  xonadan  chiqarish  (tozalash)  uchun  

mo`ljallangan  shamollatgichni  ish  unumdorligi  hisoblashda  ,  ham  qo`llash  mumkin.  Bunday  

holat uchun harfni belgilash quyidagicha bo`ladi:  

     R - xonaga ajralib chiqadigan gazning miqdori, mg / soat; 

      R

1

-xonadagi havoda zararli gazning ruxsat etilgan miqdori, mg/m

3

; 

      R

0 

-tashki havo tarkibidagi  zararli gazlarning miqdori, mg/ m

3

 

     Ishlab  chiqarish  xonalaridagi  ayrim  gazlar  va  suyuqlik    bug’larining  ruxsat  etilgan 

kontsentratsiyasi to`g’risida ma`lumotlar quyida keltirilgan (mg/m

3

) 

1. Ammiak ----------------------------------------------------------------------      20 

2. Atseton ----------------------------------------------------------------------       200 

3. Yonilg’i benzin (S ga  nisbatan hisobda) ----------------------------          100 

4. erituvchi  benzin (S ga nisbatan hisobda) -------------------------             300 

5. Kerosin   (S ga nisbatan hisobda) ------------------------------------           300 

6. Uglerod oksidi  -----------------------------------------------------------        20 

7.Benzol    ----------------------------------------------------------------------     20 

8. Xlor --------------------------------- ----------------------------------------------1 

9. Metilatsetat  ------------------------------- ----------------------------------    100 

10. Sul’fat kislota  -------------------------------- ------------------------------  1 

11. Oltingugurt vodorodi   ---------------------------------------------------     10 

12. Xlorid kislota   -----------------------------------------------------------       5 

Ayrim  ishlab  chiqarish    xonalaridan  SO  uglerod    oksidi    ajralib  chiqadi,  u  odamlarni 

zaharlanishiga sabab  bo`lishi  mumkin.  Uglerod  oksidi  --- gaz, rang  va xidga esa  emas, shuning 

uchun uni o`z vaqtida  aniqlashni iloji yo`q    

Uglerod  oksididan odamlar zaharlanishini belgilari  2– jadvalga kiritilgan. 

 

T.n 

135mlg/l    kontsentratsiyadagi 

uglerod  oksidi  gazining  ta`siri 

ostida bo`lish vaqti. 

 

Belgilari  

 

1. 

30 minut 

Bosh ogrigi,  yurakni  tez urishi. 

2. 

 

90 minut 

 

Engil  tentiraklanish,  nafas  qisilishi,  ko`rish    va 

eshitishni yomonlashuvi. 

3. 

120 minut 

YUqoridagilar    yoki    biron    hushidan  ketish(o`zini  

yo`qotishi). 

 

4. 

120 minutdan  ko`p 

Xushidan  ketishni  kuchayishi,  uzining  yo`qotishi, 

nafas olish yo`llarini kuchli shikastlanishi. 

Masala  №3. 

Avtomobillarni  ta`mirlash  zavodining    quyish  tsexida  (  12  X  8  X  6  M

3

)  suyuq  cho`yanni 

to`kishda  1  soatda  80  g  uglerod  oksidi  ajralib    chiqadi.  TSexning  atmosfera  havosida  uglerod 

oksidini  me`yoriy  kontsentratsiyasida  saqlab  turish  uchun  kerakli  shamollatgichning  ish 

unumdorligini  hisoblang.  

TSexda  shamollatish  qurilmasi  bo`lmaganda  uglerod  oksidini  kontsentratsiyasi  quyidagicha  

aniqlanadi :