Термиз давлат университети

реформация, 
инсоннинг азалий гуноҳкорлиги ҳақидаги ғояни сақлаб қолди. Италияда 
реформаторлик ҳаракати етакчиси
Джон Совнарола 
(1442-1498) эди. У 
черков томонидан таъқиб қилиниб, гулханда ёқиб ўлдирилган. 
Реформаторликнинг асосий намояндалари – немис руҳонийси 
Мартин 
Люртер 
(1483-1546), француз руҳонийси 
Джон Кальвин 
(1509-1564) ва 
Томас Мюнцер 
(1490-1525) эдилар.
Томас Мюнцер реформациянинг халқчил қанотига бошчилик қилди. 
Унинг ҳатти-ҳаракатлари деҳқон урушига айланди.
Реформациянинг 
аниқ 
бошланган 
санаси 
Лютер 
томонидан 
Виттенбургдаги черков эшигига индульгенцияларни сотишга қарши 
қаратилган 95 та тезис илиб қўйилган кун – 
1517 йил 31 октябрь
ҳисобланади. Мартин Лютер ҳукмдорларга мурожаат қилиб, уларни 
замбараклар тайёрлаш, йўллар қуриш, кўприклар бунёд этиш, ва бошқа 
ишларга сарфланаётган харажатларнинг маълум қимини ёшлар таълим-
тарбиясига сарфлашга ҳам чақирди.
Уйғониш давридаги маданият, илм-фан, савдо-сотиқнинг янада 
юксалишини таъминлаган омиллардан бири, бу шу даврда амалга оширилган 
буюк географик кашфиётлар бўлди. Савдо-сотиқ, ишлаб чиқариш
ривожланиб бораётган Европа шаҳарлари бозорларига Шарқ моллари 
бетиним етказилиб, турилган ва бу муносабатлар савдо аҳлига катта 
даромадлар келтирган. Аммо турклар Византияни забт этгач, Шарқ 
мамлакатлари билан савдо-сотиқ алоқалари қийинлашди, нарх-наво 
кўтарилди. Натижада Ҳиндистон, араб мамлакатлари, Хитой каби 
мамлакатларга олиб борадиган денгиз йўлларини қидириш авж олди. 
Олимларнинг Ер шар шаклида бўлиши ҳақидаги тахминлари XV асрда 
сайёҳларнинг қизиқишини янада оширди. Италиялик олим, астроном Поло 
Тосканелли бу ғоядан келиб чиқиб дунё харитасини тузди. Картада Осиё 
қитъаси Атлантика океанининг ғарбий қирғоқларида тасвирланган бўлиб, 
олимнинг фикрича, Европа қирғоқларидан доимо ғарбга сузиб, Ҳиндистонга 
бориш мумкин бўларди. Олим Ер экватори узунлигини хато тасаввур қилиб, 
12 минг км. Янглишган. Кейинчалик бу хато-буюк кашфиётларга олиб келди. 
XV аср охирида Испанияда ҳам янги савдо йўлларини қидириш 
кучаяди. Испания қироли Вердинанд Ҳиндистонга томон Ғарбий денгиз 
йўлини очишни Христофор Колумбга (1451-1506) топширади. Палос 
портидан 1492 йили ёзда Колумб ўзининг 90 кишилик командаси билан учта 
кемада денгизга чиқади. Шундан сўнг ҳам Колумб ғарбга яна 3 марта саёҳат 
қилади ва Куба, Гаитидан ташқари Кариб денгизидаги кўплаб оролларни 

---

56 
кашф этади. Лекин омад унга кулиб боқмади. У ўзи излаган Ҳиндистоннинг 
олтин-бойликларини топа олмади. 
Янги қитъа кашф қилинганини Колумб умрининг охирига қадар 
билмаган. Ўзи кашф қилган жойларни Ҳиндистон, у ерларнинг аҳолисини эса 
«ҳиндулар» деб атайди. Шу сабабдан Американинг кўплаб тилларда 
сўзлашувчи турли ҳалқлари ва қабилалариииини адабиётларда «индеецлар» 
деб аташ расм бўлиб кетган. Колумбдан кейин 1498 йили ғарбий томонларда 
саёҳатда бўлган Америго Виспуччи Колумб кашф қилган ерларнинг «янги 
қитъа» эканлиги ҳақидаги фикрларини ўз дўсти, немис космографи 
Волдемюллерга ёзиб юборган. Худди шу немис олимининг таклифи билан 
янги қитъа Америка деб атала бошланди. Колумбнинг номи Колумбия 
давлатига, Америка Қўшам штатлари округларидан бирига, кўплаб шаҳарлар, 
университетларга, шунингдек, тоғ, дарё ва ҳатто фазони тадқиқ этиш 
лойиҳаларига ҳам қўйилган. 
Испанияликлар томонидан Американинг кашф қилиниши ва уни ғарбий 
Ҳиндистон деб аталиши овозаси португалияликларни ҳам ҳаракатга солиб 
қўйади. Португалия қироли Ҳиндистонга бориладиган денгиз йулини топиш 
учун Васко да Гамма бошчилигида (1497-1490) экспедиция жўнатади. 
Экспедиция жуда пухта тайёргарлик кўради. Васко да Гама энг яхши 
кемалар, асбоблар ва хариталар билан таъминланади, экспедиция 
таркибидаги денгизчилар ҳам тажрибали бўлганлар. 
Сафар бошлангандан тўрт ярим ой ўтганч, саёҳатчилар яхши умид 
бурнини айланиб ўтиб, Африканинг шарқий соҳилига чиқадилар. Шундан 
кейин Ҳинд океани бўйлаб шимолга сузган экспедиция Мозамбикнинг 
Молинда портига келади. Араб лоцмани Аҳмад ибн Мажид ёрдамида 
португалияликлар 1498 йилнинг май ойида 10 ойлик саёҳатдан сўнг Калкутта 
шаҳрига етиб келдилар. Васко да Гамани ҳинд рожаси қабул қилади. 
Португаллар кемаларга зироворларни юклаб орқага қайтадилар. Икки йилга 
чўзилган сафар пайтида денгизчиларнинг 2(3 қисми ҳалок бўлади. 
Келтирилган зироворлардан экспедицияни уюштиришга сарфланган 
маблағга нисбатан ҳам 60 марта ортиқ фойда олинади. 
Америго Веспуччининг Колумб кашф қилган ерларини янги қитъа 
эканлиги ҳақидаги таҳмини Фердинанд Магелланинг 1519-1522 йиллардаги 
дунё бўйлаб биринчи саёҳатида ҳам тўла тасдиқланди. Янги очилган 
ерлардан мўлжалдаги бойликларга эриша олмаганнн испан ҳукмдорлари 
Фердинанд Магелланинг Ҳиндистонга томон денгиз йўлини очиш 
лойиҳасини қўллаб-қувватладилар. 
Саёҳатнинг бошидаёқ жуда оғир синовларни енгиб, 60 кунлик тинимсиз 
ёмғирлардан сўнг кемалар 1519 йил 13 декабрда Рио де Женейро кўрфазига 
киради. Яна бир ойлик саёҳатдан кейин ҳозирги Уругвайнинг пойтахти 
Монтевидео жойлашган ерда тўхташади. Бу жойнинг икки океанннннни 
боғловчи қўлтиқ эканлиги ҳақидаги фараз тасдиқланмади. 
Кўрфаздан бир ойга яқин сузган кемаларнинг чап томонидан доим 
ҳиндулар гулханларининг тутутни кўриниб турган. Натижада денгизчилар бу 
ерларни «Оловли ер» деб атаганлар. Океанга чиққан кемалар шимолга қараб 

---

57 
сузишди. Тўрт ой давомида ҳеч қандай довулларсиззз олға юрилди. 
Океаннинг уларга қилган муруввати эвазига саёҳатчилар уни «Тинч океани» 
деб атадилар. Ниҳоят, 1521 йилнинг 6 мартида экспедиция аъзолари Мариан 
архипелаги оролларидан бирига тушадилар. Ўн кундан сўнг кемалар 
яқинлашган архипелаг Испания шаҳзодаси, бўлажак қирол Филипп деб 
аталди. Худди шу оролларда пўй берган бир воқеа сайёҳларнинг қилган 
ишлари қанчалик буюк эканлигини кўрсатди. Магелланинг қачонлардир. 
Малай оролларидан олиб чиқиб кетилган хизматкори Энрике маҳаллий аҳоли 
билан гаплашиб, бир-бирини тушунганлар. Демак, Энрике ўз уйидан шарқ 
томонга чиқиб унга ғарбдан қайтиб келди. 1521 йил 27 апрелда Магеллан 
ҳалок бўлди. 
Магеллан экспедициясидан Сан-лухорга қайтиб келган «Виктория» 
кемасида 18 киши қолган эди. Дунё бўйлаб биринчи саёҳат Ер шар шаклида 
эканини узул-кесил исбот қилиб берди. Буюк географик кашфиётлар 
натижасида ерли аҳоли ҳақида маълумотлар кўпая борди, улар жаҳон савдо 
йўлларини бутунлай ўзгартириб юборди. Ер юзи халқлари ўртасида 
иқтисодий ва маданий алоқалар ўрнатишга имконият яратилди. 
Янги қитъаларнинг кашф этилиши, денгиз йўлларининг очилишининг 
иккинчи томони ҳам борки, ушбу ҳақиқатдан ҳам кўз юмиб бўлмайди: кашф 
этилган қитъалардаги маҳсулотларни арзон нархларда харид қилиш билан 
чекланмаган европаликлар аста-секин уларни тортиб олишга, сўнгра 
маҳаллий халқлар ҳуқуқларини чеклашга, ҳатто улардан қул сифатида 
фойдаланишга бориб етдилар. Шу тариқа, жаҳонда ирқий камситиш, 
миллатчилик муаммолари янгидан пайдо бўлди. 
Бугунги кунда ҳам дунёдаги демократия, тенглик, тинчлик ва ҳамкорлик 
тарафдори бўлган кўп сонли илғор кучлар бирлашишга ҳамда шармандали 
мустамлакачилик системаси туғдирган барча долзарб муаммоларни 
ҳамжиҳатликда ечиш ва бартараф этишга бел боғлаганлар. 
XV-XVI асрларда табиатшунослик фанининг тез юксалиши палласи 
бошланди. Ишлаб чиқариш, жумладан, техиниканинг ўсиши лимий 
тараққиётга кенг йўл очди. Табиатдаги воқеа-ҳодисаларнинг амлий 
томонларини тадқиқ қилиш томон йўл тутилди. 
Физика фанининг механика соҳаси тез суръатлар билан ривожланди. 
Бунинг сабаби, аввало санъатнинг баъзи соҳаларида оддий механизмлардан 
фойдаланила бошланганлиги, қурилиш техникасининг такомиллашуви, чуқур 
шахталар 
пайдо 
бўлиши, 
артиллериянинг 
йилдан-йилга 
кенгроқ 
қўлланилишидир. XVI-XVII асрларда ҳунармандачилик техникасининг 
ривожланиши натижасида кўплаб асбоб-ускуналар ихтиро қилинди. 
Жумладан, микроскоп ва телескоп, термометр, симобли барометр, 
гидрометрлар кашф қилинди.
Фандаги бурилиш энг аввало, астраномия соҳасида рўй берди. 16 асрга 
қадар Ғарбий Европа, шунингдек, Шарш мамлакатларида ҳам антик даврда 
яратилган