Termiz davlat universiteti tarix fakulteti


Turkiston muxtoriyati mahalliy xalqning milliy ozodlik harakatini ifodasi sifatida



Download 1,43 Mb.
bet6/7
Sana03.07.2022
Hajmi1,43 Mb.
#733862
1   2   3   4   5   6   7
Bog'liq
Abdulhay AMONOV

2.2. Turkiston muxtoriyati mahalliy xalqning milliy ozodlik harakatini ifodasi sifatida.
Turkiston xalqining muhtoriyat uchun olib borgan kurashida 1917 yil 13 dekabrda bo‘lib o‘tgan fojiali voqealar muhim o‘rin tutdi. O‘sha kuni Toshkentda eski shahar axolisi “Muhtor Turkiston uchun!” shiori ostida tinch bayram namoyishini o‘tkazdi. Ammo Toshkent Sovetidagi bolsheviklar shaharda qurolli kuch bilan tartib o‘rnatishga buyruq berdilar. Oqibatda tinch namoyish qatnashchilari pulemyotdan o‘qqa tutildi, eski shaharlik 16 kishi ana shu to‘qnashuv qurboni bo‘ldi.18
Muhtor hukumatning xalq o‘rtasidagi obro‘si bolsheviklarni tashvishga solib qo‘ygan edi. 1918 yil 19-26 yanvarda Toshkentda bo‘lib o‘tgan Turkiston o‘lkasi ishchi, soldat va dehqon deputatlari Sovetlarining favqulodda 4-se’zdida muhtoriyat masalasi asosiy o‘rin tutdi. Se’zd Turkiston muhtoriyati hukumati va uning a’zolarini qonundan tashqari holatda deb, hukumat a’zolarini qamoqqa olish to‘g‘risida qaror chiqardi. Bolsheviklar o‘zlarining bu qabih va mudhish hukmini amalga oshirishga zudlik bilan kirishdilar.30 yanvarda Turkiston XKS muhtoriyat hukumatini tugatish uchun harbiy harakatlarni boshladi. Turkiston bolsheviklari buning uchun qizil askarlardan tashqari armanlarning “Dashnaksutyun” partiyasi a’zolaridan tuzilgan qurolli to‘dalardan ham keng foydalandilar. Ularga qarshi dastlabki jangda muhtoriyatning milliy qo‘shinidan tashqari qo‘qonlik tinch aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta, cho‘kich, tayoq ko‘targan haloyiqning soni 10 ming kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil askarlarning Qo‘qon shahriga bo‘lgan hujumini uch kun mobaynida mardonavor qaytardilar. Shahar ustiga uch kun davomida to‘plardan yondiruvchi snaryadlar otildi. Muhtoriyat qo‘shinining tirik qolgan qismi Kichik Ergash qo‘rboshi boshchiligida shahardan chiqib ketdi.
Turkiston muhtoriyati hukumati qizil askarlar va dashnoqlarning qonli hujumi oqibatida ag‘darib tashlandi. Ammo Qo‘qon va uning atrofidagi tinch aholini talash, o‘ldirish avjiga chiqdi. Faqat Qo‘qonning o‘zida uch kun davomida 10 ming kishi o‘ldirildi. Shahar butkul vayronaga aylantirildi. Hukumat boshlig‘i Mustafo Cho‘qaev shaharni tark etib yashirinishga majbur bo‘ldi. Vazirlarning ayrimlari halok bo‘ldi, ba’zilarini bolsheviklar qo‘lga olishdi. Nihoyat, 1918 yil 22 fevralda Qo‘qon shahridagi Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan “tinchlik shartnoma” imzolandi. Turkiston Muhtoriyati hukumati atigi 72 kun umr ko‘rgan bo‘lsada, u erksevar halqimizni milliy mustaqillik va istiqlol uchun kurashga da’vat etdi. 1918 yilning erta bahorida avval Farg‘ona vodiysida, so‘ngra butun Turkistonda istiqlolchilik harakati boshlandi. Ammo bu davrga kelib Turkiston Muhtoriyatini tor-mor etib, o‘lkada yakka hukmron bo‘lgan, qurl va zo‘ravonlikka tayangan bolsheviklar mintaqada sovetcha andozadagi avtonomiya tashkil etishga kirishgan edi19.
1918 yil yanvar oyidayoq bolsheviklar Turkiston Muhtoriyatiga qarshi Turkiston avtonomiyasini tuzish masalasini ko‘tarishgan edi. Bu muammo faqat Turkiston Sovetlarining 5-se’zdida (1918 yil 20 aprel-1 may) hal qilindi. Se’zd Rossiya Sovet Sotsialistik federatsiyasi tarkibida Turkiston Respublikasini tuzish to‘g‘risida qaror qabul qildi. Turkiston Respublikasining Markaziy Ijroiya Komiteti va XKS saylandi. Ular tarkibiga ilk marta tub millatlarning vakillari kiritildi. Shuningdek, se’zdda sanoat korxonalarini musodara qilish va boshqa ayrim masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilindi. Shunday qilib, sovet Rossiyasi tarkibida Turkiston avtonom respublikasi tashkil qilindi20.
Muxtoriyat tarkibi 8 kishidan iborat bo‘lib, Muxtoriyatning harbiy vaziri lavozimini mutaxassisligiga ko‘ra advokat bo‘lgan Ubaydulla Xo‘jayev (1882-1938)2 egalladi. Keyinchalik Ubaydulla Xo‘jayev Qo‘qonda bo‘lmagan vaqtda ufalik agronom (baʼzi manbalarda polkovnik deyiladi3) Maxdi Chanishev 1918 yil fevralda Turkiston Muxtoriyati hukumatida harbiy kengash raisi bo‘lgan. Muxtoriyat qo‘shini qo‘mondoni vazifasini bajardi. Manbalarda keltirilishicha, Maxdi Chanishev Qo‘qon voqealari vaqtida shahardagi tartib va intizomni saqlash uchun butun militsiyaga bosh qo‘mondon etib tayinlangan.M.Chanishev bolsheviklar bilan bo‘lgan janglar vaqtida alohida jonbozlik ko‘rsatdi. Muxtoriyat bostirilgandan keyin hukumatning 15 rahbari – M.Mirahmedov, A.O‘rozayev, Ya.Ageyev, Qushbegiyevlar bilan birgalikda M.Chanishev ham Skobelev (Farg‘ona)ga jo‘nashga majbur bo‘ladi, ammo shu kunning o‘zida ular qo‘lga olinib otib tashlanadi.Muxtoriyatning tayanchi bo‘lgan harbiy qo‘shin faoliyati “Ulug‘ Turkiston”ning bir necha sonlarida ham atroflicha yoritib berilgan. Jumladan, “Muxtoriyat hukumatining vazifasi”, Muxtor Bakir o‘zining “Turkiston Muxtoriyati va turkistonlilar”, “Turkiston Muxtoriyatini barpo bo‘lishiga kuch kerak”kabi maqolalarida Turkiston Muxtoriyati hukumati oldida turgan asosiy vazifalar sifatida Muxtoriyatning milliy armiyasini shakllantirish, askariy mahkamalar va tashkilotlar tuzish lozim deb hisoblangan. “Muxtoriyat hukumatining vazifasi” nomli maqolada “Mustabid chor hukumati vaqtida Turkistonga chetdan naqadar ko‘p qurolli askar kelturilib tutul erdi. Muxtoriyat eʼlon qilinub idora xalqning o‘z qo‘lig‘a ko‘chuv ila bu askarlarga ehtiyoj bitdi. Shuni eʼtiborga olib bo‘lsa kerak hozir Turkistonning boshqa shaharlarida bo‘lg‘on askarlar har qaysinisi o‘z vatanlariga qayta boshladilar”, – deb yozsa, “Turkiston Muxtoriyati va turkistonlilar” nomli maqolada esa “Muxtoriyat va istiqbolni eʼlon qiluv mushkul emas. Lekin oni hayotga tatbiq qiluv va ijro etuv ko‘p tajriba va bilimni, fidokorlikni istaydi. Muxtoriyatni eʼlon qiluv bilan turkistonliklar oldiga g‘oyat ulug‘ va og‘ir bo‘luvchi ila barobar muqaddas va masʼuliyatli xidmatlar kelub turmaqdadur. Mazkur vazifalar qatorida eng muhim vazifalardan biri sifatida askariy mahkamalar va tashkilotlar tuzish va zobitiya ishlarini tartib etish eʼtirof etib o‘tiladi”, – degan maʼlumotlarni uchratamiz21.
“El bayrog‘i” gazetasining 1918 yil 26 yanvardagi sonida Turkiston Muxtoriyatiga katta umidlar bilan qaragan shoir Cho‘lponning “Teshaboy” taxallusi ostida “Muxtoriyat eʼlon qilindi” nomli daʼvatnoma maqolasi eʼlon qilinib, maqolada zo‘r umidlar bilan erishilgan Muxtoriyatni Turkiston xalqi himoya qilishi kerak degan fikrni ilgari surgan8. Milliy matbuot nashrlaridagi Muxtoriyatni himoya qilish va bu yo‘lda Muxtoriyat milliy qo‘shini safiga daʼvatlar o‘z natijasini bergan. Farg‘onalik Shomansur Alixo‘jayev9 ham Muxtoriyatning milliy qo‘shini safiga kirgan hamda Muxtoriyat qo‘shini safida sovet hokimiyatiga qarshi kurashlarda qatnashgan. Shu sababli Sh. Alixo‘jayev 1919 yilda harbiy tribunal qarori bilan 6 yilga qamalgan.22
Demak, Muxtoriyat hukumatiga xayrixoh bo‘lgan va harbiy sohadan xabardor kishilarga muxtoriyat tarafidan alohida eʼtibor qaratilgan. Hatto bu jarayonga millatidan qatʼiy nazar boshqa millat vakillari ham jalb etildi. Turkiston Muxtoriyatining raisi Mustafo Cho‘qay o‘g‘lining xotiralariga ko‘ra, Qo‘qonda muxtoriyat harbiy ishlarini yo‘lga qo‘yishda ularga polyak millatiga mansub shtab ofitseri yordam bergan. Mustafo Cho‘qay o‘g‘li “O‘sha paytda mening yonimda bir polshalik harbiy shtab ofitseri bor edi. Ismini unutib qo‘yganman, bu kishi askariy tashkilotimizning shoʻba mudiri edi. O‘sha bizning milliy ishlarimizga yurakdan berilgan, bilarmon va qobiliyatli edi”, – deya xotirlaydi. Shuningdek, milliy muxtoriyat uchun kurash jarayonida muxtoriyatchilar safida yana bir polshalik ofitser Yunisha Gzovskiy ham bo‘lgan. O‘z navbatida M.Cho‘qay o‘z xotiralarida unga ham tashakkurini bildirib o‘tgan.Turkiston Muxtoriyati eʼlon qilinishi hamda o‘z milliy qo‘shinini tashkil eta boshlashi bilan Turkistonga chor Rossiyasi davrida kelgan askarlar o‘z vatanlariga qayta boshlaganlar. Turkistondagi 2-Sibir polki askarlari Muxtoriyat eʼlon qilinishi bilan Turkistondan ketishga qaror qiladilar, bu polk tarkibida o‘sha davrda 1500 askar bo‘lgan bo‘lsa, 1-Sibir polkida esa 700 ga yaqin askar bo‘lgan.Muxtoriyat eʼlon qilingan dastlabki kunlardanoq hukumat milliy armiyasi hamda militsiyasiga ro‘yxatdan o‘tish boshlangan13. 1918 yilning 9 yanvarida Turkiston Muxtoriyati askariga dastlabki harbiy namoyish o‘tkazildi. Turkiston Muxtoriyati askarlarini Ubaydulla Asadullaxo‘jayev o‘zi va yangi hukumat nomidan tabriklab, “Sizlar Turkiston Muxtoriyatining birinchi qahramonlari bo‘ldilaringiz, bunga faxrlansangiz arziydi, chunki sizlar Vatanga birinchi marta o‘z ixtiyoringiz bilan askar bo‘ldingiz. Men sizlarni Muxtoriyatli Turkiston hukumati aʼzolari nomidan tabriklab qolaman”, – deya Turkiston yoshlarining vatanparvarlik hissini uyg‘otuvchi nutq so‘zladi. Shu kuni qurollangan qo‘shin soni 500 kishini, shundan 200 tasi otliq askarni tashkil etgan. Bundan tashqari qo‘rboshi kichik Ergash qo‘lida 50 ga yaqin, shaharda esa 150 kishi mavjud bo‘lgan. Qatʼiy chora-tadbirlarning ko‘rilishi natijasida Muxtoriyat qo‘shinining soni bir necha martaga ko‘paytirilgan.Turkiston Muxtoriyatning oziq-ovqat vaziri bo‘lgan Obidjon Mahmudov o‘z vakolati doirasiga kirgan vazifadan tashqari, muxtoriyat askarlarini qurol-yarog‘ bilan taʼminlash masalasiga ham katta ahamiyat bergan.Muxtoriyat hukumatiga o‘z milliy qo‘shinini tashkil etishga murakkab bir vaziyatda kirishgan bo‘lib, Turkiston aholisi tinchligi va mustahkamligini taʼminlashning tayanchi hisoblangan Muxtoriyat hukumati askarlarining taʼminoti qoniqarli darajada emas edi. Taʼminotning yomon darajada ekanligining bosh sababi moddiy mablag‘ning yetishmaganligi bo‘lgan.Muxtoriyat aʼzolarining saʼy-harakatlari va mahalliy sarmoyadorlarning yordami bilan maʼlum miqdorda mablag‘ yig‘ilgan bo‘lsa-da, bu mablag‘lar Muxtoriyat armiyasining ehtiyoji hamda taʼminoti uchun yetarli darajada bo‘lmagan. Mavjud qiyinchiliklar va to‘siqlarga qaramasdan, Muxtoriyat rahbarlarining qo‘shin to‘plash borasida xalq orasida olib borgan targ‘ibot-tashviqot ishlari o‘z samarasini bera boshladi. Turkiston Muxtoriyati askarlarining ikkinchi harbiy namoyishigacha mavjud bo‘lgan hukumatning mingtacha askariga yana mingta askar qo‘shilib, yanvar oyi oxiriga borganda ularning soni ikki mingtaga yetkazilgan23.
“Ulug‘ Turkiston”ning 1918 yil 21 yanvar sonida “Ushbu yanvarning to‘qqizida Ho‘qandda Turkiston Muxtoriyatining askarina manyovr yasalg‘an. Bir ming qadar askar tuzilgan ekan, hammasi mulla Abdurazzoqboyning bog‘iga yig‘ilganlar. Hukumat nozirlaridan harbiya noziri Ubaydulla Asadullaxo‘jayev ila moliya noziri Islom Shoahmedov borib askarni tabrik qilg‘onlar. Otashli nutq so‘zlag‘onlar. Bu manyovrdan so‘ng, naq bir mingga yaqin askar yig‘ilib, hozir muvaqqat qaramog‘ida ikki ming qadar muntazam milliy armiya bor ekan”16, – degan maʼlumot keltiriladi. Bundan shunday xulosa chiqadiki, Muxtoriyat masʼul rahbarlar endi oyoqqa turayotgan davlatning tayanchi bo‘la oladigan va himoya qila oladigan o‘z milliy armiyasini shakllantirish uchun keng ko‘lamli amaliy tayyorgarlik ishlarini olib borishgan. Bundan tashqari Muxtoriyat yetakchilari tomonidan harbiy tayyorgarligi bor, Turkiston Muxtoriyatiga sodiq fuqarolar xalq militsiyasiga instruktor sifatida xizmatga taklif etildi.24
Bularning barchasi sovet tarixchilarining Muxtoriyatchilarning aholi orasidan o‘zining armiyasiga o‘z hohishiga ko‘ra “kirishga chaqirgan daʼvati puchga chiqdi, hukumatning harbiy qo‘shini 60 kishidan iborat” bo‘lgan, “hukumat qo‘shiniga jinoyatchi guruhlar jalb qilinib, shunday qaroqchilar yordamida qo‘shin sonini 2000 taga yetkazdi”18, “Muxtoriyat qo‘shini instruktorlari rus oq gvardiyachilari va turk ofitserlaridan iborat edi, ular sovet hokimiyatiga qarshi kurashish uchun bajonidil askar berishga rozi bo‘lgan” degan mutlaqo asossiz xulosalarini yo‘qqa chiqaradi. Baʼzi sovet adabiyotlarida hukumatning 60 kishilik armiyasining aksariyatini kavkazlik va eronliklar tashkil qilgan degan ilmiy asoslanmagan maʼlumotlar ham ko‘rsatiladi.Turkiston Muxtoriyati qo‘shinining yetakchilari, uning milliy tarkibi, Muxtoriyat qo‘shini qaysi davlatlar qo‘shini namunasi asosida bo‘lganligi, tuzilishi haqida umuman maʼlumotlar saqlanib qolmagan. Bir qator tadqiqotlarda hukumat tomonidan 2000 kishilik muntazam armiya tashkil qilingani, Ergash qo‘rboshining bolsheviklarga qarshi faoliyati yoritilgan xolos25.
Bolsheviklar Turkiston Muxtoriyatining tashkil etilishiga tish-tirnog‘i bilan qarshi edi. Ammo Turkiston Muxtoriyatini butunlay tugatish uchun bolsheviklar yetarli va qudratli harbiy kuchga emas edi. 1918 yil 19 yanvarda qizil gvardiya tomonidan Orenburgning egallanishi Moskva bilan aloqani vaqtincha yaxshiladi va Turkistonga boradigan yo‘lni ochdi. Shundan so‘ng Toshkent o‘zini qurol-yarog‘ bilan taʼminlash imkoniyatiga ega bo‘ldi. Muxtoriyatni tor-mor etish uchun Toshkentdan Qo‘qonga 300 ta miltiq yuborildi. E.A.Babushkin Toshkentga borib, Muxtoriyatga qarshi Qo‘qonga qizil gvardiyachilar otryadini yubordi.Qo‘qonda kishidan iborat Harbiy-inqilobiy qo‘mita tuzildi. E.A.Babushkinning iltimosiga ko‘ra, Qo‘qonda militsiya tashkil etish, shuningdek, Qizil armiya ishini tegishli darajaga ko‘tarish uchun Toshkent Sovet Ijroiya Komiteti bir guruh vakillarni ham yubordi.
Dastlabki jangda Muxtoriyatning milliy qo‘shinidan tashqari qo‘qonlik tinch aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan bolta, cho‘kich, tayoq ko‘targan xaloyiqning soni 10.000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu kishilar qizil askarlarning Qo‘qon shahriga qilgan hujumini uch kun davomida mardonavor qaytardilar. Shu orada Muxtoriyatchilar safida parokandalik yuz berdi. 18 fevralda ulamolarning tazyiqi bilan Mustafo Cho‘qay isteʼfoga chiqdi va baʼzi vazirlar singari Qo‘qonni tark etdi. Ayrim vazirlar (H.Agayev va b.) jangda halok bo‘ldi. Hukumatning boshqa aʼzolari (O.Mahmudov, Nosirxon to‘ra, S.Gersfeld, U.Asadullaxo‘jayev, I.Shoahmedov) esa keyinchalik bolsheviklar tomonidan qo‘lga olindi26.
Turkiston XKS 14 fevralda Farg‘onada harbiy holat eʼlon qildi. Farg‘ona viloyati ijroqo‘mi tomonidan 1918 yil 18 fevralda 18 yoshdan 45 yoshgacha bo‘lgan erkak fuqarolarni Muxtoriyatga qarshi harbiy safarbar etish to‘g‘risida maxsus qaror chiqardi. Sovet hokimiyati mahalliy aholi vakillarini Muxtoriyatga qarshi harbiy harakatlarga jalb etish maqsadida ularni harbiy taʼlimga o‘rgata boshladi. Safarbar etilganlarga har kuni ikki soatdan harbiy taʼlim berilib, kechqurunlari shaharlardagi patrul xizmatida ishlaganlar.Turkiston Muxtoriyati hukumati atigi 72 kun umr ko‘rgan bo‘lsa ham, u erksevar xalqimizning milliy mustaqillik va istiqlol uchun kurashga daʼvat etdi. Turkiston Muxtoriyatining ag‘darilishi esa sovet Rossiyasining Turkistonga nisbatan tajovuzkor va mustabid siyosatining dastlabki ko‘rinishi ekanligini namoyon etdi.
Xullas, Turkiston Muxtoriyati uchun kuchli va professional milliy qo‘shin juda zarur edi. Kelgusida u Muxtoriyatning tayanchi va suyanchi, himoyachisi bo‘lishi lozim edi. Ammo qisqa fursatda zamonaviy qurollangan bolsheviklarning harbiy kuchlari: qizil gvardiyachilar otryadlari va arman dashnoqlari drujinalariga teng keladigan harbiy qo‘shin yig‘ishning umuman iloji yo‘q edi. O‘z vaqtida T.Risqulov ham o‘zining “Inqilob va Turkistonning yerli xalqlari” kitobida “Qo‘qon hukumati harbiy kuchga muhtoj edi”, – deb yozgan edi. Mavjud qiyinchiliklar, muammolarga qaramasdan Muxtoriyat aʼzolari o‘zining milliy qo‘shinini tashkil eta oldi, ammo uni sifat jihatidan yuqori darajaga ko‘tara olmadi. Ammo shunday bo‘lsa-da, Muxtoriyat milliy qo‘shini safiga mahalliy millat vakillarining kelib qo‘shilishi Rossiya imperiyasi davrida uzoq vaqt harb ishiga yaqinlashtirilmagan bo‘lsa-da, ularda jangovarlik, vatanparvarlik, harbiy sanʼtning yo‘qolmaganligini ko‘rsatadi.Turkiston Respublikasi XKS va MIK ichida hokimiyat uchun o‘zaro kurashlar, mojarolar va janjallar avjiga chiqdi. Oktabr oyida Turkiston XKS raisi F. Kolesov va boshqa ayrim amaldorlar egallagan lavozimlaridan bo‘shatildi27.
1919 yil 19 yanvarda harbiy komissar k. Osipov boshchiligida Toshkentda isyon ko‘tarildi. K. Osipovning buyrug‘i bilan 14 komissar otib tashlandi. Isyonchilar tomonidan sovet hokimiyati ag‘darildi, hokimiyat masalasi Ta’sis majlisida hal qilinadi deb e’lon qilindi. Biroq isyon Toshkent temiryo‘l ustaxonalari ishchilari va boshqa harbiy qismlar tomonidan tezda bostirildi. K. Osipov avval Farg‘ona vodiysiga, so‘ngra Buxoro amirligiga qochib ketdi. Bu isyon bahonasida bolsheviklar 1919 yil mart oyi boshida so‘l eserlarni hukumatdan chiqarib yakka o‘zlari hukmron bo‘lib oldilar.1919 yil 8 oktabrda Moskvada Turkkomissiya tashkil qilinib u Toshkentga yuborildi. Turkkomissiya, keyinchalik tuzilgan Turkbyuro va O‘rta Osiyo byurosi kabi turli komissiya va byurolar muntazam ravishda Rossiya markazidan Turkistonga jo‘natib turildi. Markaz o‘zining bu favqulodda organlari orqali Turkiston mintaqasini boshqarishga, mahalliy xalqlarni mustamlakachilik asoratida ushlab turishga intildi.
Bu paytda butun Rossiyada bo‘lgani kabi Turkiston Respublikasida ham “harbiy kommunizm” siyosati jolriy qilindi. Bu siyosat o‘z mohiyatiga ko‘ra xalqqa qarshi qaratilgan edi. U xususan dehqonlarga katta zarba bo‘lib tushdi. Turkistonda ham sovet rejimi bir qator dekretlar chiqarib oziq-ovqat razvyorskasini joriy qildi. Aslini olgnda dehqondan u yetishtirgan mahsulotning deyarli hammasi tortib olindi. Bozorlar yopildi, savdo-sotiq ta’qiqlandi. 16 yoshdan 55 yoshgacha bo‘lgan barcha erkak va ayollar uchun mehnat majburiyati joriy qilindi. Sovet rejimining bunday mustamlakachilik siyosati oqibatida istiqlolchilik harakati mintaqada kuchayib avj oldi.
Oldingi bo’limlarda ko’rib o’tganimizdek Turkiston muxtoriyatini tashkil etilishi va ozodlik harakatining ifodachisi sifatida yuzaga keldi. Turkiston muxtoriyati a’zolari nafaqat mahalliy tub aholi maanfatlarini balki o’lkada yashayotgan boshqa millatlar taqdirini ham o’ylab ish yuritdilar. Shuning uchun ham muxtoriyat aholi tomonidan yaxshi mos boshqaruv va qonunlarga tayangan davlat qurish 1917 -yildayoq, nafaqat ziyolilar balki, oddiy aholi orasida ham keng harakat tusini olgan edi. Jadidchilik 1917 -yilda ma’rifatchilik harakatlaridan siyosiy harakat darajasiga allaqachon ko’tarilgan edi28.
O’sha 1917-yilning o’zida 4 marta Butun Turkiston musulmonlari qurultoyi o’tkazildi. 1917-yilning 16-23 aprelida Toshketda bo’lgan I qurultoyida demokratik Rossiya tarkibida Turkiston muxtoriyatini tashkil etish g’oyasi olg’a surilgani va bu g’oya Turkiston xalqlarining o’z milliy davlatchiligini tiklash yo’lidagi dastlabki qadami edi. Ellik yillik Chor istibdodi mahalliy xalqlar urf odati, madaniyatini poy-mol etishga xalqni ozodlikka bo’lgan intilishini bo’g’ib kelgan edi. Turkiston o’lkasi xalqlari doimo ozodlik hurlik uchun kurashib keldilar. Chor Rossiyasi mustamlakachilik siyosatiga xalq o’zining milliy qahramonlari Abdurahmon Oftobachi, Nomoz Pirimqul o’g’li, Qurbonjon Dodhoh, Jo’rabek, Bobobek boshchiligida doimo ozodlik uchun kurashib keldi. Keyinchalik bu ozodlik uchun bo’lgan kurashlar ma’rafatparvarlik tusini oldi. Jamiyatda milliy mafkurani shakllantirish xalqni ma’rifatli qilish va shu yo’l bilan ozodlikka olib chiqish ma’rifatparvar jadidlarning bosh maqsadi edi. milliy mafkura bu yurtboshimiz tabiri bilan aytganda “O’tmish va kelajak o’rtasidagi ko’prikdir”29. Xalqqa shonli tarixini eslatish orqali kelajakka dadil qadam bosihga undash nihoyat mevasini bergan edi. Bu xalqning milliy ozodlikka bo’lgan harakatining natijasi Turkiston muxtoriyati edi.Shu tarzda Turkiston muxtoriyat hukumati yuzaga kelmasdan ancha oldin jamiyatning keng qatlamlari vakillari, ilg’or ziyolilar bu harakatda faol qatnashib uning poydevorini yaratishga zamin hozirladilar. Yangi vujudga kelayotgan muxtoriyat hukumati tashkil etilishida va faoliyatida ham faqatgina xalqning ziyoli va oddiy vakillariga tayandi, hukumron tabaqa maanfatlariga xizmat qilmadi. Buni Turkiston muxtoriyatining muvaqqat hukumat nomidan uning a’zolari M. Tinishboyev, M. Cho’qayev, U. Xo’jayev, Yu. O’gayev, S. Gersfeld imzosi ostida xalqqa qarata e’lon qilgan murajaatida ham yaqqol ko’rish mumkin. Murojaatnoma “Ulug’ Turkiston” gazetasida 1917 -yil 8-dekabrda e’lon etilgan.30
Murojaatda Turkiston o’lkasi hududida yashovchi barcha millatlar teng huquqli ekanligi ta’kidlandi. Muxtoriyat hukumati Turkiston xalqini oziq ovqat bilan taminlash choralari ko’rishni mahalliy millatlar huquqlarini himoya qiluvchi tadbirlar belgilashni xalqning ozodlik birlik hurriyat tenglikka bo’lgan intilishini qo’llab quvvatlashni o’z zimmasiga olgani murojaatda alohida ta’kidlandi. Muxtoriyat hukumati a’zolari mumkin qadar tinchlik yo’li bilan ozodlikka erishish yo’lidan bordilar. Muxtoriyat millatlarning o’z taqdirini o’zi belgilash masalasini demokratik yo’l bilan hal etishga bel bog’lagan. Xalq va uning ilg’or ziyolilari zakovati va irodasi zaminida vujudga kelgan edi. Tabiiyki zo’ravonlik va shovinizm bilan qurollangan yangi mustabid bolsheviklar rejimi milliy mustaqillikka intilishning har qanday ko’rinishiga qarshi chiqdi. Sinovdan o’tgan usul xalqni aldash shavqatsiz qirish, talash bu gal ham ishga solindi va ezgu niyatlar katta maqsadlar bilan yuzaga kelgan xayotbaxsh g’oyalar kurtakligidayoq ezib tashlandi. Turkiston muxtoriyatiga qarshi bolsheviklar tomonidan qilingan harakat Turkistonliklarni bolsheviklar rejimiga qarshi o’z ona vatanlarini himoya qilish uchun qurol olishga majbur etdi. Bu qurolli harakatning mohiyati milliy ozodlik an’analarining davomi bo’lib istiqlol uchun kurash edi. o’sha davrda ana shu umumxalq kurashining mohiyati “Turkiston- Turkistonliklar uchun” “Turkistonning Rossiyadan ozodligi uchun” va shu kabi siyosiy talablarda o’z ifodasini topdi.Muxtoriyat xalq hokimyati edi, u xalqdan tuzilgan hukumat edi. ularning ozodlikka bo’lgan intilishi albatta mustabid tuzum maanfatlariga umumanto’g’ri kelmasdi. Turkiston tub aholisining o’z ijtimoiy ozodlik yo’lining o’zi belgilashi va mustaqil milliy davlatchiligini o’rnatishga urinishlari qurol kuchi bilan to’xtatildi.”Mliy hududiy avtonomiya” ning Lenincha modeli zo’rlab tiqishtirildi.Oxir oqibatda sivilizatsiyalashgan demokratik rivojlanish imkoniyatlari yo’qqa chiqarildi. Muxtoriyat hukumati bolshevistik tuzum tomonidan yo’q qilingan bo’lsada Turkiston xalqi tarixida asosiy o’rinlardan birini egallab keldi31.
Xulosa o’rnida ta’kidlar edimki Turkiston muxtoriyati tub yerli xalqlar
davlatchiligi tarixida yangi bosqich bo’lib afsuski, juda qisqa 72 kun umr ko’rdi. Ammo shu qisqa vaqtda ham demokratik prinsiplarga mos keladigan davlatning poydevori yoritildi. Xalqni qo’llab quvvatlash, islohotlar yo’li bilan Turkiston iqtisodiy salohiyatini yuksaltirish milliy qo’shin tuzib aholi osoyishtaligini ta’minlash borasida ijobiy ishlar qilindi. Demokratiyani har qanday holati bilan hisoblshmaydigan bolsheviklar hukumati muxtoriyatni yo’q qildilar, tub xalqni yana qaramlik botqog’iga botirdilar. Xalq yana
chor tuzumidan battarroq bo’lgan bolshevistik rejim girdobiga tushib qoldi. To mustaqilligimizga erishganimizga qadar Turkiston tuprog’ida mustabid tuzumga harakatlar bir zum bo’lsada to’xtamadi. Biz azaliy orzuimiz mustaqil va obod, ozod vatanda teng huquqli inson bo’lib yashashga nihoyat erishdik. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek ” Endigi vazifa orzu umidlari haqqi avlodlarimizga sizu bizning farzandlarimizga butun dunyo bilan teppa-teng bo’ylashadigan buyuk O’zbekistonni meros qilib qoldirmoqlikdir”.


Xulosa
Manbalarni o’rganib shu xulosaga keldimki, “Turkiston muxtoriyati” milliy
demokratik davlatchilikning dastlabki tajribasi bo’lgan. Muxtoriyat a’zolari ham xalq orasidan chiqqan ziyoli qatlam vakillari edilar. Muxtoriyat a’zolarini ham yagona maqsad birlashtirar edi. Bu Turkiston o’lkasini ozod va hur ko’moqlik edi. Turkistonda yashab kelgan xalqlarga millatidan qat’iy nazar demokratik erkinliklar berilgani muxtoriyatni demokratik prinsiplarga qat’iy rioya etganidan dalolatdir. Xususan, xalq majlisidagi o’rinlarni uchdan bir qismi 18 kishi Yevropa millatiga mansub xalq vakillariga ajratildi.
Turkiston muxtoriyatining vujudga kelish jarayoni uning faoliyati zavolga yuz tutish sabablarini adabiyotlar doirasida o’rganib shu xulosaga keldim. Turkiston muxtoriyati millatlarning o’z taqdirini o’zi belgilash vazifasini hal etishga bel bog’lagan xalq irodasi va ilg’or ziyolilarning ko’tarinki hatti harakatlari zaminida vujudga keldi.
Biz ezgu niyatlar bilan barpo etayotgan yangi jamiyat yuksak manaviyat va ahloqiy qadriyatlarga tayanadi va ularni rivojlantirishga muhim etibor qaratadi. Bu jarayon milliy istiqlol goyasi va mafkurasiga, osib kelayotgan yosh avlodni vatanparvalik ruhida tarbiyalashga asoslanadi.1917 yildan 30-yillar boshlarigacha davom etgan ozodlik kurashlari buning yorqin isbotidir.Muxtoriyat hukumati tomonidan madaniy ma'rifiy ishlarni yaxshi yo'lga qo'yish maqsadida maxsus «Musulmon xalq maorifi» bo'limi tashkil qilindi. Uning rahbari etib, Farg'ona «Sho'roi Islomiya»sining faollaridan Sayyid Nosirxonto'ra tayinlandi.Biroq, hujjatli ma'lumotlarga ko'ra, Turkiston Muxtoriyatining tashkil topishi va uning o'lka mahalliy aholisi manfaatlariga mos tushuvchi siyosati bolsheviklar tomonidan salbiy tarzda kutib olindi. Voqealar rivoji Qo'qonda tuzilgan Muxtor hukumatning 1918 yilning fevral oyida qonga botirilishi bilan xotima topdi. 18 fevraldan 19 fevralga o'tar kechasi Turkiston Xalq Komissarlari Soveti tomonidan yuborilgan 11 eshelon harbiy qismlar Qo'qonga yetib keldi. Otliq askarlar, artilleriya va piyoda qismlari bilan birga harbiy komissar YE. O. Perfilyev ham keldi. Tish tirnog'i bilan qurollangan bolsheviklar qo'shini Turkiston Muxtoriyatini zo'rlik bilan tor-mor qildi. Turkistonda «buyuk oktabr inqilobi»dan keyingi sodir bo'lgan voqealar jarayoni shuni ko'rsatadiki, markaziy sovet hukumati o'lka xalqlariga nafaqat mustaqillik, xatto milliy muxtoriyatni ham ravo qurishni istamadi. To'g'ri, bu achchiq xaqiqatni dastavval barcha Turkiston xalqlari tushunib yetmadi. Buni faqat milliy vatanparvarlar, jadidlar, ayrim rahbar xodimlargina tasavvur qilolgan edilar. Bolsheviklarning makkorona siyosatiga ishonib, uning tarafdori bo'lgan yoki unga xayrixox bo'lganlar ham oz emas edi.Tabiiyki zo’ravonlik shovinizm bilan qurollangan yangi mustabid bolsheviklar milliy mustaqillikka intilishning har qanday ko’rinishiga qarshi bo’lgan xalqni ozodlik yo’liga boshlagan unga o’zligini tarixini tanitishga uringan. Muxtoriyat hukumati mustabid tuzum tomonidan yo’q qilindi. Bu harakatning boshida turgan ilg’or hur fikrli ziyolilar “xalq dushmani” degan soxta nomlar bilan badnom etildi. Muxtoriyat hukumati vujudga kelgandanoq dastlabki kunlarda tub xalqlar maanfatini himoya etishni o’ziga muhim vazifa sifatida belgilab oldi va bu yo'lda o’g’ishmay Muxtoriyatni amalga oshirgan islohotlar amaliy tadbirlari tahsinga loyiqdir. Xalqni to’kmasdan islohotlar yo’li bilan ozodlikka olib chiqish g’oyasi muxtoriyatchilar maqsadini asosini tashkil etganligi hukumatni tashkil etgan ziyoyilarni nafaqat odil siyosatchi balki insonparvarlik g’oyalarini o’zida mujassam etgan insonlar ekanligidan dalolat beradi. Bu insonlar taqdirini kengroq o’rganish va o’zimizning xolisona baho berish imkoniyatimizga faqat mustaqiollik tufayli erishdek impiriyasining inqirozi zamonning uzilgan rishtalarini yana tiklashga imkon berdi. Bugungi kunda suverin o’zbekiston mustaqillik va milliy tiklanish yo’lidan shaxdam odimlamoqda. O’lkadagi muxtoriyatchilik harakati ishtirokchilarining vatanparvarlik jasoratlari O’zbekistonliklarning hozirgi avlodlari uchun ilhombaxsh misol bo’lib xizmat qilmoqda. Turkiston muxtoriyati amalga oshirilmagan maqsadlar bizning kunlarda aniq tarixiy mazmun bilan boyimoqda. Tarixni yanada chuqurroq o’rganish mustaqil O’zbekistonning har bir fuqarosining burchi bo’lishi kerak deb o’ylayman. . Ze’ro yurtboshimiz I. A. Karimov ta’kidlaganidek “Manaviyatni tiklashi tug’ilib o’sgan yurtini o’zini boshqalardan ham sezmay boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga albatta tarixiy xotira kerak”.32



Download 1,43 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish