1. 2 Turkiston xalqining muxtoriyatchilik harakatiga hayrihohligi.
Qoqon shahrida Turkiston musulmonlarining favqulotda IV qurultoyi bolib otganligi va unda Turkiston muxtoriyatini tashkil etilgani togrisidagi habar butun olka mehnatkashlari ommasi ortasida keng tarqaldi va katta qiziqish uygotdi. Muxtoriyat xalqning kop yillik orzu umidlari royobga oshiruvchi kuchdek xalq ommasi koz ongida namoyon bolgan edi. Muxtoriyatni qollab- quvvatlab kop joylarda miting va namoyishlar uyishtirildi. Jumladan 1917-yil 6-dekabrda Toshkent shaxridagi Eski Jovada, Beklarbegi jome masjidi da uyishtirilgan miting ahamiyatidir. Unda 60ming kishilik fuqorolar qatnashdilar.Mazkur miting tshkilotchilari Shoroi Islomiya, Shoroi Ulamojamiyat azolari edi.Osha davr nasriy manbasi Ulug Turkistongazitasini yozishicha Masjidning sahni va tomlari odam bilan liq tolgan .Gazita miting qatnashchilarining Turkiston muxtoriyatini qollab- qovvatlab Muxtoriyatdan boshqa hukumatni tan olmaslik togrisida qaror qabul qildi. Korib otganimizdek oddiy xalqdan tortib ziyoli qatlamga qadar muxtoriyat manosini togri anglagan holda unga ergashganlarr. Toshkentda bosqa hududlarda ham muxtoriyat ni olqishlab namoyishlar bolib otdi. 1 -dekabrda Namangan uyizdida 100ming kishilik namoyish bolib otdi. Unda namoyishchilar bayroqlariga Yashasin muxtoriyat deb yozilgan sozlar hilpirab turgan.Samarqandda boli b otgan viloyat syezdida ham kasbiy orti viloyatiga bolib otgan syezdlarida ham Turkiston muxtoriyatiga qoshilish va uni har doim har qanday hjolada qollab-quvvatlash masalasi ilgari surildi va shu borada bir qator qarorlar qabul qilindi. Demak Turkiston muxtoriyati oz goyalari va maqsadlari bilan kopchilikka maqul kelganligi yuqoridagi malumotlardan ham bilib olishimiz mumkindir11.
Milliy mtbuotda Turkistonning marifatchilari siyosiy jamoat arboblari oz maqolalarida muxtoriyatni tabrikladilar. Ular orasida Mahmudxoja Behbudiy Miormuhsin Muhammad ogli Abdulhamid Cholpon ,Islom Shoahmedov, Munavvar Qori va boshqalar bor edi12.
Ular oz maqolalarida muxtoriyatga bolgan cheksiz muhabbatini ishor etdilar. 13 -dekabr esa muxtoriyat hukumat azolarini xalqqa murojatnomasi elon qilindi. Unda jumladan quyidagilar qayd etigan edi. Turkistonning barcha fuqarolari musulmon,ruslar, ishchilar, askarlar va dehqonlar olkada yashab turgan. Barcha elat shahar va remestvo boshqarmalari barcha davlat jamoat xususiy birlashmalari Tuekiston xalq hokimyati
atrofida birlashib komak be rishga chaqiradi. Shu muqaddimani ozidan malumki Muxtoriyat hukumatini barcha harakati demokratiyaga asoslangan edi.Aynan shuning uchun ham balki muxtoriyat boshqa xalqlar tomonidan qollab quvvatladi. Shaharning ruslar yashaydigan qismi ham namoyish tufayli gavjum edi. Erta tongdan bu yerdan ham juda katta guruh Turkiston olkasiga muxtoriyat shiori yozilgan bayroq bilan kela boshladi. Bu shahardagi rus jamoatchiligi vakillari edi. Ular Shayhontohur masjidi tomon yurib musulmonlarni tabriklamoqchi edi. Harbiylar ularni otkazib yuboradi. Ular tarkibiga yaxudiylar armanlar ham qoshiladi. Namoyish tinch shaklda otayotgan bir
vaqtda Toshkent sovetidagi bolsheviklar shaharda qurolli kuch bilan tartib ornatishga buyruq berdilar. Oqibatda namoyish ishtirokchilari oqqa tutildi, eski shaharlik 16 kishi anashu toqnashuv qurboni bodi. Muxtoriyat hukumati rahbarlari bu voqealar yuzasidan maxsus murojaat qabul qildilar, unda quyidagilar takidlangan edi. Biz xalq majlisi va Turkiston muxtoriyati muvaqqat hukumat azolari chin yurakdan tavsif bildiramiz va Turkistonlik musulmonlarni ezgu his tuygularini haqoratlovchi bu voqealarga qarshi chiqamiz. Ana shu munosabat bilan bizlar mamlakatda tartib va osoyishtalik ornatilishi uchun zaruriy choralar korilishi yolida barcha kuchlarimizni ishga solamiz hozircha esa Turkiston xaqidan sobetlik va xotirjamlik korsatishlarini soraymiz. Bu ogir kunlarda musulmonlarning tinchlikni saqlab qolishlari nihoyatda muhimdir.(Ulug Turkiston 1917-yil 20-dekabr)13.Korib otganimizdek muxtoriyat hukumati harakatiga xalq ommosi muxtoriyat ham xalq ommasining hayoti va tinchligiga befarq bolmagan muxtoriyatni xalq ommosi tomonidan kuchli qollab quvvatlashi olka xalq komissarlari kengashi raisi lavozimida bolgan Holesovni tahlikagasolib petrogrdda xalq komissorlari kengashiga telegramma jonatishga undadi.
Telegrammada Qoqonda reaksion kuchlar muxtoriyat elon qildi. Vujudga kelgan muxtoriat hukumati Turkiston proletar ommasi tomonidan tan olingan holda bor kuchi bilan muxtoriyatni elon qilishga tayyorlanmoqda. Sh u yil 13 -dekabrda Muhammad paygambar tugulgan kundan Toshkenda Muxtoriyat elon qilindi. Bu telegrammaga javoban Petrogratda Joylarda hokimyat siz ozingizsiz demak ozingiz buyruqlarni ishlab chiqing mazmunida ilgab oldimki sovet hukumati mustamlaka hududlaridagi nozirlariga favqulotda ulkan vakolat va huquqlar bergan. Shuni ham takidlash kerakki siyosiy guruhlar partiyalarning muxtoriyatga bolgan munosabati bir xil emas edi. Toshkentda Jome masjidida bolib otgan yiginda Toshknt ulamochilar Muvvaqat Muxtor hukumatini tanqid etib ular shu vaqtgacha bizning manfaatimiz uchun hech narsa qilolgani yoqdeya uni qollashdan bosh tortdilar. Bu habar Ulug Turkiston roznomrasining yozishicha musulmonlar orasida keng tarqalib Turkiston muxtoriyatining masalasida fikrlarni bilishga olib kelgan islom huquqshunoslari Fuqorolik jamiyati 8-yanvar kuni ozining maxsus majlisida Toshkent ulamochilarini bu hatti harakatini aqlga sigmaydigan ish deya baholadi14.
Toshkent shoro hukumati Turkiston muxtoriyatini oz dushmani deb bildi va qanday bolmasin uni yoqotish payida boldi. U Toshkentdagi shoro komissarlari Bolshevik P.G. Poltoratskiyning musulmonlar ishchi askar va dehqon deputatlarning favqulodda I qurultoyida sozlagan nutqi mazmunidan ham payqab olish mumkin. Biz kambagallar muxtoriyatiga qarshi emasmiz, lekin boylar muxtoriyatiga qarshimiz. Biz muxtoriyat uchun kurashar ekanmiz burjuaziya qolidagi hukumatni ozimiz uchun tortib olganimiz yoq. biz ishchi sinfi va kambagallar uchun tortib oldik. Biz musulmon mehnatkashlarni oz tarafimizga qoshilishlari uchun ishlab keldik va ishlayveramiz. Lekin muxtoriyatni ezgu niyatlarga yogrilgaRahbariyyilgan kopchilik Poltaratskiyni yolgon gaplariga uchmadilar. Boshidanoq qurultoy ochilishini Turkiston olka harbiy shorosi rahbari Orif Klevleyev qutladi. Muvaqqat milliy majlisi nomidan Islom Shoahmedov va boshqalar ham qurultoyni tabrikladilar. Qurultoy qatnashchilari Turkiston xalq muxtoriyati va millat majlisiga topshirish taklifi davosi bilan chiqdilar. Qurultoyda Turkiston muxtoriyatini Qollab quvvatlash borasida qaror qabul qilingandan song Poltoratskiy va unga qoshilganlar guruhi qurultoyni tashlab chiqib ketdilar. Bundan tashqari Ulug Turkiston gazetasini yozishicha Yettisuv qirgizlari milliy tashkilotni bazi vakillari Turkiston muxtoriyatiga qoshilishni istamadilar. Albatta Yettisuv musulmonlarini bolinishdan iborat tutgan yoli Turkiston muxtoriyati uchun kurash javhasi kuchlarini kuchsizlantirdi15.
Toshkent shorosidagi qizil saltanat mustamlakachilari oz targibot va tashviqotlarida Turkiston muxtoriyatini keng ommaga aksilinqilobchi burjua millatchi hukumat deya tushundilar va bu borada ularga Nasha gazetasi qol keldi. Toshkent shorosi Turkiston muxtoriyatini yakkalab qoyish maqsadlarini kozlab barcha imkoniyatni ishga soldi. Toshkent shahar dumasini tarqatdi. Shoro hukumatini shunga oxshash tadbirlari Turkiston muxtoriyatiga nisbatan amaliy va rejali hujum boshlaganidan dalolat berar edi.
Xulosa ornida shuni takidladimki adabiyotlarni organish natijasida Turkiston muxtoriyati har elon qilgan qarori hamda hatti harakatlari demokratik ruhda bolgan. Aynan shuning uchun bu hukumat xalq ommasi tomonidan xayrixoxlik bilan qollab quvvatlagan.