II-BOB TURKISTON MUXTORIYATI OZODLIK HARAKATI. 2.1. Turkiston muxtoriyati : Ozodlik va milliy davlatchilikni takidlanishi uchun kurash. Malumki, jadidlar islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirshni taraqqiyot va rivojlanishga faqat tinchlik yoli bilan parlament orqali erishishni moljallagan edilar. Ular ozbek xalqining oziga xos milliy xususiyati (mentaliteti) uning milliy samimiyligi bagrikengligi, sabr toqati, bardoshi va chidamini ham hisobga olgan holda tinch yol bilan hokimyatni qolga olishga intilgan edilar. Ular xalqni uygotish va hurlikka erishmogi uchun qadim qadimdan dunyo tan olgan manaviyatini va madaniyatini tarixni orgatish va tarixiy xotirasini tiklash va uluglash yolidan bordilar. Bu juda ham togri tanlangan taktika edi16.
Oldingi bolimda Turkiston muxtoriyatini omma tomonidan qollab quvvatlanib borilgani oddiy xalqni muxtoriyatga nisbatan xayrixohligi takidlab fikr yuritgan edi. Muxtoriyatni otashin kuchlari ozbek adabiyoti va sheriyatining zabardast vakillari bolgan: A. Fitrat, Abdulhamid Cholpon, Mahmudxoja Behbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxon ogli va boshqa namoyondalar muxtoriyatni uluglab maqola va sherlar yozishganiga tarix guvoh. A. Fitrat Muxtoriyat maqolasida dunyoga yangi kelgan muxtoriyatga nisbatan otashin mehr his va hayajon tuygusini quyidagi sozlarda ifodalaydi: Turkiston muxtoriyati Temur xoqonning chin bolalari yonida Turkistonlik tupchak turklari orasida mundan ugurli, mundan muqaddas, mundan suyunchli bir sozli borligiga ishonmayman. Ellik yildan beri ezildik, tahqir etildik, qolimiz boglandi, tilimiz kesildi, molimiz talandi. Hoqon shahrinda toplangan Turkiston qurultoyi 27 -noyabrning milliy Laylatulqadrimiz bolgan yarim kechasida Turkiston muxtoriyatini elon qildi. Muxtoriyatni endi saqlamoq kerakdur. Alloma Fitratning Muxtoriyatni endi saqlamoq kerakdur degan sozlari bejizga emas. Chunki demokratik qoidalarga asosan tuzilgan Turkiston muxtoriyati bilan zoravonlikka asoslangan bolsheviklar hukumati ortasidagi siyosiy kurash nihoyatda keskin tus olgan edi. Turkiston muxtoriyati oz oldida qoygan maqsadiga erishish uchun ozodlik va milliy davlatchilik yolidagi barcha xavf-xatar va tahdidlarga qaramay olga bordi. Muxtoriyat tashkil etilganining ilk kunlaridanoq yani 1917-yil bahorida Turkistonning birligi va yaxlitligi tomon muhim qadam tashladi. Tarixdan ilk marta Butun Turkiston miqyosida musulmon qurultoyi chaqirilib, unda tub xalqlarning muxtoriyat tomon qatiy intilishi oz ananalari urf odatlari va turmush tarzini izchil turib himoya qilishi aytildi. Bu maanfatlarning ifodachisi bolgan Milliy markaz Turkiston musulmonlari Markaziy kengash tashkil etildi. Korib otkanimizdek Muxtoriyat hukumati har bir qabul qilgan qarorini amaliy ijrosini taminlash uchun astoydil harakat qilgan. Xavfsizlik va aholi ortasida tinchlikni saqlash borasida ham bir qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Bu borada U. Xojayev bosh bolgan IIV xalq militsiyasining tashkil bolishi katta voqea boldi. Muxtoriyat oz bayrogI va oz madhiyasini yaratdi. Umuman olganda muxtoriyat hukumati davlatchilik qurishda barcha qonun qoidalariga rioya etgan holda tuzilgan edi. Xulosa qilib aytganda Turkiston ilk milliy davlatchiligimizda demokratik prinsiplarga qatiyan amal qilgan hukumat edi. Muxtoriyatni tarixiy ahamiyati shundaki, ommaviy huquqiy ongini osishiga xizmat qildi. Xalq oz navbatida muxtoriyatga ozodlik va milliy davlatchilikni tiklash yolidagi kurashida doimiy hamroh boldi, qolab quvvatladi. Muxtoriyat mahalliy tub aholini orzu umidlari ifodachisi edi. Muxtoriyatni esa oziga dushman deb bilgan bolshevistik rejim uni qonga botirdi, lekin xalq qalbidan va xotirasidan ochira olmadi17.