Термиз давлат Университети Педагогика факулътети Психология таълим йўналиши битирувчиси Нормуродов Ғайратнинг “Тадбиркорлик фаолияти хусуси

2.2. MAKTABGACHA KATTA YOSHDAGI BOLALAR NUTQ 
MADANIYATINI O‘SISHIDA OILANING O‘RNI. 
 
Yosh avlod tarbiyasiga bizning davlatimizdek qayg‘uradigan va uning kelajagi 
to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qiladigan biror mamlakat bo‘lmasa kerak. Maqsadimiz buyuk 
davlat qurish bo‘lgan jamiyatda yoshlarga nisbatan shunday siyosat, olib borish 
tabiiy. Axir, mustaqil davlatimizning ertangi kuni hozirgi yosh avlod qo‘liga o‘tadi. 
Ular O‘zbekiston o‘z Vatani mustaqilligining muqaddas bo‘lishi, uning rivojlangan 
va gullab-yashnagan o‘lkaga aylanishi uchun bor kuch va aql- zakovatini safarbar 
qilishini barchamiz istaymiz.
Bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri-bu mustaqil davlat talablariga 
javob beradigan yosh avlodni voyaga yetkazish, kadrlar tayyorlash, uzluksiz ta’lim-
tarbiya tizimini milliy qadriyatlar va urf-odatlarimiz asosida yaratilishi. 
Mamlakatimiz ta’lim muassasalarida oxirgi yillarda yoshlarning ma’naviy tarbiyasiga 
katta ahamiyat berilmoqda.
Bu borada muayyan ishlar qilingan. Umuman, yoshlar tarbiyasida tarbiyachi 
va murabbiylarning ma’suliyati haqida ham unutmaslik kerak. Bolalarning bo‘sh 
vaqti, asosan, uyda, oilada o‘tadi. Buni hisobga olmaslik, yoshlar tarbiyasida ota-
onaning burchi va vazifalari haqida yanada chuqurroq o‘ylamasak xato bo‘ladi.
Har bir oila va davlat barkamol avlodni tarbiyalash uchun qayg‘urishi lozim. 
Shaxs ma’naviyati, uning dunyoqarashi, insonning tasavvur va e’tiqodiga 
aloqador ko‘nikmalar majmui asosan oilada shakllanadi. Shu ma’noda, oila—haqiqiy 
ma’naviyat o‘chog‘i, tarbiya o‘chog‘i, tarbiya omili va muhitidir 
O‘zbek oilalarida bolalarni jamiyatning munosib farzandlari qilib tarbiyalash 
bo‘yicha ijobiy tajribalar to‘plangan. Lekin kichkintoylar tarbiyasida jiddiy xatolarga 
yo‘l qo‘yadigan oilalar ham uchrab turadi. Bu esa bolalarning kelgusidagi kamoloti 
salbiy ta’sir etadi va ularni qayta tarbiyalashdek murakkab muammolarni keltirib 

---

42 
chiqaradi. Bunday xatolarning asosiy sababi ota-onalar pedagogik madaniyatining 
yetarli darajada bo‘lmasligidir. 
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda 
nutqini o‘stirishda tevarak-atrof bilan tanishtirish nafaqat maktabgacha ta’lim 
muassasalari, balki oilaning ham o‘rni katta.
Oila tarbiyasida doimiy ta’sirchan kuch oiladagi munosabat, oila muhiti, oila 
a’zolarining o‘zaro aloqasi, ota-ona, aka-uka va boshqalarning xulq-atvori, madaniy 
va siyosiy saviyasi, muomala madaniyati, oilaning daromadi, yashash sharoiti va 
boshqa holatlar bola kamolotiga ta’sir qiladigan asosiy omillardir. 
O‘zbek oilasining o‘ziga xos, betakrorligi — o‘zbekona odob-ahloq, rasm-
rusumlar, urf-odat, milliy qadriyatlar, an’analar, ta’lim-tarbiya, ma’naviy yetuklikka 
intilish kabilarning barhayotligidadir. Bolalarning ta’lim-tarbiyasiga, bilim olishiga 
asosiy zamin yaratuvchi maskan oiladir.
Bolalarda insoniylik, avvalambor, oilada, ota-onalardan iborat olgan holda 
shakllanadi. Ota-ona bolaga boshidan ta’lim-tarbiyani, nutq madaniyatini, odamiylik 
hislatlarini qunt bilan singdirib borsalar, yetuk, 
barkamol, sog‘lom, mustaqil fikrlovchi eng asosiysi, odobli shaxs bo‘lib 
yetishadilar. Inson hayotda bilim olishga intilishni, Vatanni sevishni, ardoqlashni, 
kattalarni hurmat qilishni, muomala madaniyatini ota-onadan o‘rganadi. Oila birinchi 
navbatda ta’lim-tarbiya maskani hisoblanadi. 
Yosh avlodga ma’naviy, ahloqiy-madaniy tarbiya berishning yo‘llari va 
vositalari xilma-xil bo‘lib, bular ichida bolalarning nutqi, muomalasi alohida o‘rin 
tutadi. Farzand ota-onaning baxti va boyligi hisoblanadi, ota-onalarning bolalarni 
sevishi, o‘z navbatida bolalarning ota-onalaridan o‘rgangan, eshitgan muomalalari, 
so‘zlashish madaniyati bolalarning ota-onalarini astoydil hurmat qilishi oila ko‘rki 
bo‘lib hisoblangan. 

---

43 
Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri 
hisoblangan. Ota-onalarning o‘zaro bir-birlari bilan suhbatlashishi, ovozlarining past-
balandligi, 
sizlab 
gaplashishlari, 
bir-birlarini 
tinglashlari, 
yurish-turishlari, 
munosabatlarining ta’siri ostida o‘sib-ulg‘ayishlari shular jumlasidandir. 
Ota-onaning shaxsiy namunasi bola tarbiyasining eng muhim metodlaridan biri 
hisoblanadi. Bolalarni yuksak ahloqi va odobli qilib tarbiyalash qadim 
zamonlardanoq, barcha xalqlarning orzusi, istagi bo‘lib kelgan. Ota-ona o‘z 
bolalarida mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, o‘zidan kichiklarga shafqatli bo‘lish va 
g‘amho‘rlik qilish, yovuzlikka nafrat kabi ijobiy xislatlarni shakllantirishga harakat 
qilganlar. 
Ba’zi oilalarda ota-onalarning o‘zaro kelishmovchiliklari sababli bolalar 
hayotda juda qiynaladilar. Bunday oilalarda bo‘lib turadigan janjal-to‘palonlar, 
haqoratli so‘zlar oilada o‘sib kelayotgan farzandlarga katta ta’sir etadi. Bolalarda ota-
onasiga bo‘lgan hurmat yo‘qoladi. Bola yurish- turish va o‘zaro munosabat qoidalari, 
yoshlarning ota-ona va kattalar oldidagi burchi, mehnati, kasb-kori va ularning inson 
hayotidagi roli haqidagi dastlabki tushuncha va tasavvurlarni oilada oladilar, odob 
hamda ma’naviy hayot oilada o‘yg‘onadi. Shuning uchun ota-onaning jamiyat 
oldidagi eng katta va birinchi vazifasi farzandlarning qobiliyatlari va kiziqishlariga 
e’tibor bergan holda, ularga to‘g‘ri ta’lim-tarbiya berishlaridir. 
Bugungi kunda farzandlarining ehtiyoj va intilishlari asosida yuksak darajada 
ta’lim-tarbiya berayotgan oilalar juda ko‘p. Bola har qadamda, har daqiqada 
kattalardan ta’sirlanadi, o‘rganadi, eshitgan ko‘rganlarini takrorlaydilar. Ota-
onalaridan muloqotga kirish madaniyatini o‘rganadilar, bu narga keyinchalik ularning 
hayoti mazmunini begilaydi. Ota-onalar bolalariga nutq madaniyatiga muvofiq 
nimani qanday gapirish mumkin, nimani aytmaslik kerakligini yaxshi biladilar. 
Ona tilining grammatik tuzilishini tushunish -bu kamolga yetayotgan yosh 
avlodning intellektual shakllanishida alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar nutq 

---

44 
jarayonida so‘zlarni to‘g‘ri tuzish, uyushiq bo‘lakli, sodda yoyiq va yiriq gaplarni 
tug‘ri qo‘llash malakasini egallay boradilar. Ular tevarak-atrofni kuzatish jarayonida, 
masalan, ovqatlanish paytida idishlarni avaylab asrash tug‘risida ma’lumotga ega 
bo‘ladilar, guruh xonasidagi buyumlar, ularning shakli, rangi, gullar va guldonlar, 
qo‘g‘irchoklar, o‘yinchoqlar bilan muomalada jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri 
tuzishga harakat qiladilar. Nutq madaniyati inson ma’naviy madaniyatining tarkibiy 
qismi hisoblanadi. Nutq madaniyati bu avvalo, fikrlash madaniyatidir.
Tevarak-atrofni o‘rganish jarayoni bola tafakkurini rivojlantirishda boshqa 
hech narsa bilan almashtirish mumkin bo‘lmagan hissiy rag‘batlantirishga sabab 
bo‘ladi. Shuning uchun atrof-olamni yaxshi yegallab olishi shart. Chunki tevarak-
atrofdagi predmetlar, voqeliklar asosida tug‘iladigan hissiyot bola tafakkurida 
rivojlanib, uning tiliga, jonli ifodaga ko‘chadi. Shuning uchun ham bolaning tevarak-
atrofdagi 
voqelikni 
bilib 
borishi, 
uning 
go‘zalligini, bitmas-tuganmas 
murakkabliklarini his etishi, ijtimoiy munosabatlar va kattalar dunyosiga kirib 
borishi, uning har tomonlama kamol topishi bilan birga, bog‘lanishli nutqning ham 
boyib, shakllanib borishiga olib keladi. Zero, bolalik dunyoni zavqlanib, hissiyotlarga 
to‘lib idrok etish, uni kashf qilish bilan uyg‘undir.
Ota-onalar avvalambor, bolalarining nutq madaniyatini nazorat qilib borishlari, 
bolalari nutqqa jiddiy e’tibor berishlari, muloqotda nutq etiket qoidalariga rioya 
qilishlari, bola nutqini takomillashtirishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishlari kerak. 
Har bir oila umumjamiyat talablari asosida faoliyat yuritadi. Jamiyat 
taraqqiyotining rivoji esa uning bag‘rida mavjud bo‘lgan oilalarning ijtimoiy-
iqtisodiy va ma’naviy qiyofasining shakllanganlik darajasiga bevosita bog‘liqdir. Oila 
bola uchun eng asosiy tarbiyaviy muhit bo‘lib, bu muxitda shaxs kamoloti muhim 
hisoblangan xulq-atvor, iroda, xarakter va dunyoqarash shakllanadi. Oilaviy 
munosabatlar farzandlarning aqliy, ruxiy kamolotini ta’minlabgina qolmasdan, ota-
onalarda o‘ziga xos faollikni ham yuzaga keltiradi. 

---

45 
Oilada qaror topgan sog‘lom ma’naviy-ruhiy muhit farzandlarning yetuk, 
barkamol bo‘lib voyaga yetishishlari uchun beqiyos ahamiyatga egadir. Ota-onalar 
o‘z ijtimoiy burchini bajarar ekanlar, farzandlarning mehnatga, uni tashkil 
etuvchilarga nisbatan mehr-muhabbat, hurmat tuyg‘usini shakllantirish, ularni 
ijtimoiy foydali mehnatga tayyorlash, turli ko‘rinishdagi munosabatlarini meyorlarga 
og‘ishmay rioya etish, sog‘lom turmush tarzini yaratish ko‘zda tutiladi. 
Oila jismoniy va psixologik jihatdan sog‘lom, ma’naviy barkamol, ijtimoiy 
mehnat hamda oilaviy hayotga tayyor, nutq madaniyati shakllangan, so‘zga boy 
shaxsni o‘sib ulg‘aytirib beradi. Ota-onalar bolalarining yetuk, barkamol va sog‘lom 
o‘sishlarida ularning kundalik hayotiy rejimiga amal qilishlari nidoyatda muhimdir. 
Oilada uyushtirilayotgan suhbatlar alodida diqqatga sazovordir. Odob-ahloq 
mavzusida uyushtirilgan muloqotlar farzandlarning til vositalarini mustakil tarzda 
qo‘llashlariga erishish zarurligini ko‘rsatadi. Bunday oilaviy suhbatlar farzandlarning
kundalik faoliyatida, sayru sayohatlarda samarali natija berish shubhasizdir. 
Hozirgi zamon talablariga muvofiq oilada bolalar ona tilini, adabiy talaffuz 
meyorlariga binoan barcha tovush va so‘zlarni aniq va tiniq talaffuz etib, so‘z boyligini 
rivojlantirmog‘i lozim. Bolalar shaxsini shakllantirish, nutqni rivojlatirish borasida 
yo‘l qo‘yiladigan kamchiliklar hali-hanuz oilalarda yetarli darajada emas. Ota-
onalarning bolalarga beparvoliklari, so‘zlashganda nutq madaniyatiga ahamiyat 
bermasliklari oilada bola nutkqning buzilishiga olib kelmokda. 
Oilada bolalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tizimi birgalikda uyushtiriladigan 
o‘yinlarda, sayrlarda yuqori darajada shakllanadi. Bolalarning nutq madaniyatini 
shakllantirishsha oiladagi katta-kichiklar, tengdoshlari bilan qilinadigan muomalalari 
ko‘proq rol o‘naydi. Farzandlarning o‘z harakatlari va xulqini boshqara bilishi dikqat, 
fikr va xotira sifatini oshirishga ta’sir ko‘rsatadi. 
Xulosa qilganda, oilada biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog‘liq. Shuning uchun 
ham oilada tarbiya, madaniy xulq-atvor odatlarini shakllantirishga muayyan darajada 

---

46 
e’tibor berish, ularda yaxshilik, kamtarlik, adolatlilik, vijdonlilik to‘g‘isidagi ahloqiy 
tasavvurlarini tarkib toptirish va shu xildagi sifatning didiga nisbatan salbiy 
munosabatni tarbiyalash kerak. Oilada farzandlar nutq madaniyatini shakllantirish, 
mamlakatimiz ravnaqiga hissa qo‘shadigan, barkamol avlodni voyaga yetkazishda o‘z 
samarasini berish shubhasizdir.