Термиз давлат Университети Педагогика факулътети Психология таълим йўналиши битирувчиси Нормуродов Ғайратнинг “Тадбиркорлик фаолияти хусуси

Kattalar mehnati;

1. 
   Sanoat korxonalari (zavod, fabrika, mebel fabrikasi, chinni ishlab chiqarish korxonasi, nonvoyxona v.b.) ga sayohat.
   
2. 
   Kasblar haqida ma’lumot (tikuvchi, kosib, nonvoy, oshpaz, buyoqchi, suvoqchi, haydovchi, ip yigiruvchi, tukuvchi va d.k.
   
3. 
   Dehqonchilik, bog‘dorchilik sohalari haqida ma’lumot.
   

4. 
   Cho‘shon-cho‘liqlar, sut sotuvchilar mehnati haqida tushuncha hosil qilish.
   
5. 
   Pillakorlik mehnati.
   
6. 
   Qurilish obyektlariga sayohat.
   
7. 
   Qurilishda ishlatiladigan asbob-uskunalar.
   
8. 
   Maishiy xizmat ko‘rsatish sohalari.
   
9. 
   Madaniyat xodimlari.
   
10. 
    Yo‘l harakati qoidalari.
    
11. 
    Aloqa vositalari (pochta, telefon, telegraf) xizmati.
    
1. 
   Bolalar o‘yinlari;
   
   1. 
      Ot uyin, do‘ppi o‘yin, hammompish, tosh o‘yin, chillak o‘yin, varrak o‘yin, loysuvoq o‘yin.
      
   2. 
      Chitti gul, oq terakmi - ko‘k terak, teddik – sandiq ochildi, boychechagim boylandi, hakkalakam-dukkalakam.
      
   3. 
      Qorxat, Qorqiz, Qorbobo o‘yinlari.
      

Yuqoridagi mavzularning har biri bolalarning tevarak-atrof haqidagi bilimlarini boyitish bilan birga, borlanishli nutqi ham rivojlantirishga xizmat qiladi. Masalan, Toshkent shahri bo‘ylab sayohat natijasida bolalarning lug‘at boyligiga birdaniga bir necha mavzu bo‘yicha so‘zlar, birikmalar ko‘shildi. Masalan, Amir Temur maydoni, Amir Temur haykali, Amir Temur - buyuk sarkarda, Toshkent mexmonxonalari,
≪O‘zbekiston≫ mehmonxonasi, O‘zbekiston tarixi muzeyi, san’at saroyi, Xamza nomidagi akademik drama teatri, rus drama teatri, O‘zbekiston milliy banki, san’at muzeyi, markaziy univermag, Chorsu bozori, Navoiy ko‘chasi, hayvonot bori kabilar shular jumlasidandir. Bular 5-6-yoshli bolalarning kundalik turmushida hali ishtatilmasa-da, ularning xotirasi
kuchli bulgani bois so‘z va birikmalarni yaxshi o‘zlashtirib oldilar.
Bolalarning nutqini rivojlantirishda, ayniqsa, lug‘at boyligini faollashtirish muhim va zarurdir. Qishloq bolalari ko‘proq o‘ynaydigan o‘yinlar bolalarning sanoqlarni

o‘rganishiga, nafas yo‘llarini rivojlantirishga yordam berish bilan birga, lug‘at boyligini oshirib, faollashtiradi. Bunda ayniqsa qo‘shiq-o‘yinlar muhim ahamiyat kasb etadi:

Bir-ikki, o‘n olti,
O‘n olti deb kim aytdi? O‘n olti deb men aytdim,
Ishonmasang sanab ko‘r . . . (O‘yindagi bolalar sanaladi). Yoki;
Xakkalakam-dukkalakam, Chori amal, beri amal,
Qayda edi, tog‘da edi Tog‘man, zuvman . . . (Chillakda zuvillanadi).
Ayni paytda qo‘shiq-o‘qinlar, topishmoq-o‘yinlar, sanoq o‘yinlar bolalarning bilimini oshiradi, aqlini charxlaydi, hozirjavob, zukko etib tarbiyalaydi. “Chitti gul-0, chitti gul”, “Oq terakmi - ko‘k terak”, “Tepdim-sandiq ochildi” ertak-o‘yinlari ham xuddi shunday ahamiyatga ega o‘yinlardan sanaladi.
Chitti tul-o, chitti gul, Xay-yu, chitti gul.
Chitti gulga gul bosay, Xay-yu, chitti gul.
Dukur-dukur ot keldi, Chiqib qarang kim keldi? Aravada un keldi, Childirmada pul keldi.
Xay-yu, chitti gul,

Xay-yu, chitti gul.

Yoki qish faslida, oftob chiqqanda bolalar sevib kuylaydigan ≪Oftob chiqdi olamga≫ qo‘shig‘ini olaylik:
Oftob chikdi olamga, Yugurib bordim xolamga,

• 
  Xola, xola kulcha ber. Xolam dedi: — Chupchak ter. Cho‘pchak terdim bir kuloq, Kulcha yopdi bir uchoq.
  

Yoz fasli bilan bog‘liq ≪Laylak keldi, yoz bo‘ldi...≫ qo‘shig‘i ham bolalarning sevimli qo‘shiqlarida hisoblanadi:
Laylak keldi, yoz bo‘ldi, Kanoti qog‘oz bo‘ldi.
Laylak boradi toqqa, Quloqlarida halqa.
Xalqasi tushib qoldi, O‘tirdi yig‘lamoqqa. . .
≪Chitti gul≫, ≪Dukur-dukur ot keldi≫, ≪Aravada un≫, ≪Childirmada pul≫, ≪Oftob chiqdi olamga≫, ≪Cho‘pchak ter≫, ≪Kulcha yopdi bir o‘choq≫,
≪Laylak keldi, yoz bo‘ldi, qanoti qog‘oz bo‘ldi≫ mazmuni gullar, qushlar, narsalarning nomi, ularning asl va ko‘chma ma’nolari, badiiy ta’sir vositalari, bir tomondan bolalarning tez yodlash qobiliyatini oshirib, yangi- yangi so‘zlarning ma’nosini bilib olishlariga yordam bersa, ikkinchi tomondan, lug‘at boyligini faollashtiradi, nutqini ravon qiladi, ona tilining boyligiga, uning serqirra jilolariga qiziqitiradi. Bolalikda o‘yin jarayonida yod olingan bu qo‘shiqlar har bir insonning qalbida umr bo‘yi saqlanib qoladi. Bundan tashqari, tavsiya etilgan mavzular bolalar nutqning grammatik tuzilishini shakllantirishda ham yordam beradi. Bolalar nutqning

grammatik qurilishini shakllantirish esa nutqni rivojlantirishda eng muhim talablardan sanaladi.

Ona tilining grammatik tuzilishini tushunish -bu kamolga yetayotgan yosh avlodning intellektual shakllanishida alohida ahamiyat kasb etadi. Bolalar nutq jarayonida so‘zlarni to‘g‘ri tuzish, uyushiq bo‘lakli, sodda yoyiq va yiriq gaplarni tug‘ri qo‘llash malakasini egallay boradilar. Ular tevarak-atrofni kuzatish jarayonida, masalan, ovqatlanish paytida idishlarni avaylab asrash tug‘risida ma’lumotga ega bo‘ladilar, guruh xonasidagi buyumlar, ularning shakli, rangi, gullar va guldonlar, qo‘g‘irchoklar, o‘yinchoqlar bilan muomalada jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzishga harakat qiladilar. Bizga ma’lumki, juda ko‘p mashqlar sayr paytida uyushtiriladi. Masalan, sayr paytida bir bola eshak minib guruh bolalari yonidan o‘tib qoladi. Bolalardan biri havas bilan qaraydi va o‘z hayratini quyidagicha yfodalaydi:

• 
  ≪Vuy, ana u bola eshakda uchayapti≫. Murabbiy tuzatadi:
  
  • 
    eshakda uchilmaydi, eshakka miniladi. So‘ng bolalardan so‘raydi;
    
  • 
    yana nimaga miniladi?
    
  • 
    velosipedga miniladi;
    
  • 
    poyezdga miniladi;
    
  • 
    otga miniladi;
    
  • 
    samolyotga miniladi. Boshqa bir bola tuzatadi:
    
  • 
    poyezdga chiqiladi, samolyotda uchiladi.
    

Bolalar sayr paytida baland binolar oldidan o‘tishlari mumkin. Shunda quruvchilik kasbi, qurilishda ishlatiladigan g‘isht, ganch, qum, ohak va boshqa qurilish materiallari, quruvchilik kasbi —ganchkorlik, g‘isht teruvchi, suvoqchi; binolarning balandligi, go‘zalligi va hokazolar haqida jumlalar tuzadilar.


Gulzorlar, bog‘larga sayohatlar davomida tarbiyachi samolyotlar, poyezdlar, gullar, favvoralar haqirda suhbatlar uyushtirishi mumkin. Suhbatlarda predmetlarning rangi, tusi, soni, katta-kichikligi, turi, o‘xshash va farqli tomonlari haqida ham mashq qilib boriladi. ≪Nima shirin?≫, ≪nima uchadi?≫, ≪tushirib qoldirilgan so‘zlarni toping≫, ≪men boshlayman, siz davom ettiring≫ kabi mashqlar ham grammatik jihatdan jumlalarni to‘g‘ri tuzishga yo‘llaydi. Nutqning tovush madaniyatini shakllantirish bolalarning bog‘lanishli nutqini rivojlantirishda muhimdir. Bolalar ko‘pincha s-z, p-f, t-d, p-b, u-u, x-x, k-r tovushlarini tug‘ri talaffuz kila olmaydilar. Nutq jarayonida ketappan - ketayapman, Xojaxon Shohjahon, Yustam - Rustam, qalga - qarg‘a kabi talaffuz etishda yo‘l ko‘yadigan xatoliklarning oldini olish, ya’ni to‘g‘ri talaffuz etishga yo‘llash, ovoz balandligiga, tovush sur’atiga e’tibor berish metodik jihatdan muhim ahamiyatga ega. Ba’zi bolalar uzidan kichiklarni jerkib, ovozini ko‘tarib muomala qiladilar. Shunda ular talaffuziga e’tibor qaratish, nutq madaniyatiga, meyorda so‘zlab, muomala qilishga o‘rgatish zarur. Chunki bolalikda tarkib topgan muomala madaniyati inson umrining oxirigacha muxrlanib qoladi. Samimiy muomala meyori, hatto muomalada ko‘z qarashlari, boshqalar oldida o‘zini tuta bilish -muomala madaniyatining oddiy talablaridir.
So‘zlashuv (dialogik) nutqni shakllantirish, bog‘lanishli nutqni tarkib toptirishda eng muhim talablardan sanaladi. So‘zlashuv nutqni bolaning lug‘at boyligiga bog‘liq bo‘ladi. Bunda bola o‘ziga murojaat qilganlarida suhbatdoshini eshita olish, tushunish, savollarga to‘g‘ri javob bera olish bilan birga, so‘zlashuv madaniyatini egallay borishi ham taqozo etiladi. Bolalar bilan suhbat jarayonida ko‘prok, yo‘naltiruvchi savollar beriladi.
Masalan, tabiatga sayohat paytida:

• 
  Xozir yilning qaysi fasli?
  
• 
  Bahorda tabiatda qanday o‘zgarishlar yuz beradi?
  

• 
  Bahorda qanday kushlar uchib keladi? kabi savollarning berilishi bolalarning dialogik nutqining rivojlanishiga yordam beradi. ≪Ovchilar va quyonlar≫, ≪Oqsoq va bo‘rilar≫, ≪Nimaning pati?≫ kabi o‘yinlardagi savol- javoblar ham bolalarning dialogik nutqini rivojlantiradi. Tarbiyachi bolalarga
  

≪nimaning pati?≫ deb savol beradi.
Bolalar javob beradilar:

• 
  o‘rdakniki;
  
• 
  qarg‘aniki;
  
• 
  burgutniki.
  

Qushning nomini takror aytgan bola biror shartni bajaradi: o‘yinga tushadi, she’r aytadi yoki qo‘shiq kuylaydi. Bolalarning nutqini rivojlantirishda monologik nutq (hikoya qilib berish) ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etadi. Monologik nutqda yuqorida sanab o‘tilgan bog‘lanishli nutq talablarining barchasi jamlangan bo‘ladi.
Bolalarning monologik nutqining shakllanishi ularni maktabga tayyorlashning asosiy shartlaridan biridir. Zero, nutq bolalar tafakkurini va unga borliq bulgan zehnni o‘tkirlash, zukkolik kabi xislatlarni ham tarkib toptiradi. Bolalarda hikoya qilish ko‘nikmasi uning lug‘at boyligi, jumla tuzish malakasi bilan ham ahamiyatlidir.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarga muayyan mavzular bo‘yicha ertaklar, rasmlar asosida hikoya tuzish topshiriqlar ham berilishi mumkin. Bunday topshiriq ustida ishlash orqali ularda mustaqillik ijodiy faollik rivojlantiriladi. “Bizning oila”, “Bahor fasli”, “Yoz — o‘tar soz”, “Qaldirg‘ochlar uchib keldi”, “Qo‘g‘irchoq teatrida”, “Qish”, “Qor”, “Qorboboning sovrasi”, “Kushlar bizning do‘stimiz”, “Mening to‘tilarim”, “Xayvonot bog‘ida”, “Ertaklar mamlakatida”, “Sirkda”, “Qo‘g‘irchoqlarim— ovunchoqlarim”, “Uch ayiq”, “Quyonlar”, “Qovoqpolvon” va boshqa mavzularda hikoya tuzishni tavsiya etish bolalarni nihoyatda qiziqtiradi.

Hikoya qilish bolalarning jumlalarni grammatik jihatdan to‘g‘ri tuzish, tovushlarni, qo‘shimchalarni to‘g‘ri talaffuz etish, yoshiga mos darajada tasviriy vositalardan to‘g‘ri foydalana olishiga yordam berib boriladi.

Kattalarning mehnat jarayonini kuzatish, tabiatga, ishlab chiqarish korxonalariga, daryo, cho‘l, dalalarga sayohatlar asosida hikoyalar tuzishni tavsiya etish ham bolalarning borlanishli nutqini rivojlantirishda eng qulay usullar sanaladi.
“Bolajon” dasturiga binoan muayyan mavzular buyicha mustaqil jumlalar tuzish, ona tiliga xos tovush, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, nutqning ta’sirchanligiga erishish, rasmlar asosida hikoya tuzish, kichik hajmli badiiy asarlarni qayta hikoya qilib berish, manzarali rasmlar asosida hikoyalar tuzish talab etiladi. Lekin kuzatishlar bu talablarning tuliq bajarilmayotganini ko‘rsatadi. Vaholanki, bolalarning nutqini rivojlantirishda badiiy adabiyotning imkoniyatlari kattadir. Maktabgacha tarbiya muassasalari tarbiyalanuvchilari badiiy adabiyotning eng yorqin namunalari bilan har kuni tanishtirilib boriladi. Hikoyatlar, rivoyatlar, ertaklar, maqollar, topishmoqlar, tez aytishlar va qo‘shiqlar ular nutqining
ifodaliligini ta’minlab qo‘ya qolmaydi, balki so‘z zaxirasini ham boyitadi, adabiy til imkoniyatlaridan bahramand qiladi.
Dasturda qo‘shimcha adabiyotlar xam tavsiya etilgan bo‘lib, bular asosiy adabiyotlar vositasida o‘tiladigan mavzularni to‘ldirishga va mashg‘ulotlarni yanada boyitishga yordam beradi.

2.