Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot ta

 
 
 
 
 

---

27 
4. Jahon xo’jaligi aloqalarini xalqaro tartibga solish. 
Butun jahon xo’jalik hayotining baynalminallashuvi davlatlararo xo’jalik 
aloqalarni tartibga solishning mexanizmini yaratish zarurligiga olib keldi. Hozirgi 
davrda qandaydir tartibga soluvchi tuzilma amal qilmaydigan xalqaro iqtisodiy 
munosabatlar sohasini topish qiyin. Jumladan, moliya, valyuta va kredit sohalarida 
Xalqaro valyuta fondi (XVF), Xalqaro ta’mirlash va rivojlanish banki (XTRB), 
jahon savdosi sohasida - Tariflar va savdo bo’yicha bosh kelishuv (TSBK)ni 
ko’rsatish mumkin.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish milliy-tashkiliy shakllardan 
boshlanadi. Xo’jalik hayotining baynalminallashuv jarayoni dastlab milliy 
davlatlar faoliyatini xalqaro uyg’unlashtirishga, keyin esa davlatlararo va xalqaro 
tashkilotlar tuzilishiga olib keldi. 
Huquqiy ma’noda tartibga solish xalqaro tartiblarni o’rnatishga, ya’ni 
me’yoriy chegaralar va qoidalarni aniqlovchi kelishuvlarni ishlab chiqarishni yoki 
xalqaro aloqalarning qandaydir sohasini hal qilishda tomonlar zimmasiga 
majburiyatlarga amal qilishni yuklaydi. Umumqabul qilingan andozalar va 
qoidalarni o’z ichiga oluvchi xalqaro tartiblar o’z navbatida milliy tatibga solishga 
ta’sir ko’rsatishi mumkin.
Birinchi xalqaro tashkilotlar XX asrning
 
20-yillarida tuzilgan bo’lsada 
(Millatlar ligasi - 1919 yil, Xalqaro hisob-kitoblar banki - 1929 yil), xalqaro 
darajada jahon xo’jalik aloqalarini ko’p tomonlama tartibga soluvchi tuzilmalar 
ikkinchi jahon urushidan keyin shakllana boshladi. 
1945 yil maxsus xalqaro uyg’unlashtiruvchi muassasalar – Xalqaro valyuta 
fondi (XVF) va Xalqaro ta’mirlash va rivojlantirish banki (XTRB) tashkil topdi. 
Hozirgi davrda ham ularning ikkalasi muhim xalqaro tashkilot hisoblanib, jahon 
savdosi, xalqaro kredit va valyuta munosabatlari sohalarini davlatlararo tartibga 
solishning tartib-qoidalarini aniqlab beradi. Urushdan keyingi davrda tuzilgan 
Tariflar va savdo bo’yicha bosh kelishuv (TSBK), yevropa iqtisodiy hamkorligi 

---

28 
tashkiloti (EIXT), NATOning iqtisodiy masalalarni uyg’unlashtiruvchi komiteti 
(IMUK) xalqaro iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish davriga to’g’ri keldi. 
Jahon savdosini erkinlashtirish ko’p tomonlama shartnoma asosida harakat 
qiluvchi, xalqaro savdo tartib qoidalarini qayd qiluvchi xalqaro tashkilot TSBK 
doirasidagi faoliyat bilan bog’liq. Hozirgi davrda TSBK jahon savdo 
aylanmasining 4

5 qismidan ko’prog’ini tartibga soladi. TSBK milliy va 
mintaqaviy
 
darajada vaqti-vaqti bilan kuchayib boruvchi protektsionizmga qarshi 
turadi, milliy manfaatlarni o’zaro kelishtirishga yordam beradi. Uning faoliyati 
savdoda kamsitmaslik, savdoda tarifli va tarifsiz cheklashlarni aniqlashda teng 
asosda maslahatlashish kabi tamoyillarga asoslanadi. TSBK faoliyatining asosiy 
shakli qatnashuvchi tomonlarining ko’p tomonlama savdo muzokaralarini 
o’tkazish hisoblanadi. 
Ammo jahon savdosi raqobat kurashi asosida boradi, shu sababli o’zaro 
maqbul qarorlarni qidirib topishga va savdoni xalqaro darajada tartibga solishga 
ko’plab qiyinchiliklar bilan erishiladi. 
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning yana bir ahamiyatga molik sohasi – bu 
valyuta-moliya sohasidir. Xalqaro moliyaviy munosabatlarni uyg’unlashtirish 
XVF, XTRB, iqtisodiy xamkorlik va rivojlanish tashkiloti (IHRT), xalqaro 
rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliyaviy korporatsiya (XMK) va shu 
kabilar doirasida amalga oshiriladi. G’arbdagi yetti yetakchi mamlakatlarning har 
yillik kengashi bu sohada muhim rol o’ynaydi. 
Valyuta–moliyaviy sohani xalqaro uyg’unlashtirishning kuchayishi ko’p 
jihatdan XVFning faoliyati bilan bog’liq. U o’zining nizomiga muvofiq valyuta 
kurslari va a’zo mamlakatlar to’lov balanslarini tartibga soladi, ko’p tomonlama 
to’lov tizimlari va rivojlanayotgan mamlakatlar tashqi qarzlarini nazorat qiladi, 
a’zo mamlakatlarga ularning valyuta-moliya muammolarini hal qilish uchun kredit 
beradi. 

---

29 
Rivojlanayotgan mamlakatlarda tarkibiy qayta qurishlarni moliyalashtirish 
bilan XTRB faol shug’ullanadi. XTRB va u bilan birga jahon banki tarkibiga 
kiruvchi Xalqaro rivojlanish uyushmasi (XRU), Xalqaro moliyaviy korporatsiya 
(XMK) har xil investitsion ob’ektlarni o’rta va uzoq muddatli kreditlash bilan 
shug’ullanadi, 
loyihalarning 
moliyaviy-iqtisodiy 
asoslarini 
tayyorlaydi, 
rivojlanayotgan mamlakatlardagi tarkibiy qayta o’zgartirishga yordam beradi. 
Davlatlararo tashkilotlar ichida barcha sanoat jihatdan rivojlangan 
mamlakatlarni birlashtiruvchi IHRT muhim rol o’ynaydi. Uning doirasida ichki 
iqtisodiy tadbirlarning boshqa mamlakatlar milliy iqtisodiyoti samaradorligiga 
ta’sirini, ularning to’lov balansi holatini o’rganish amalga oshiriladi, milliy 
iqtisodiyotning jahon xo’jaligi tamoyillariga tez moslashishini ta’minlash 
maqsadida makroiqtisodiy tartibga solish bo’yicha tavsiyanomalar beriladi. IHRT 
jahon xo’jaligi doirasida ko’p omilli fuktsional aloqalarni o’rganishni amalga 
oshiradi, valyuta va byudjet siyosati, narxlar, savdo va boshqa sohalar bo’yicha 
ilmiy asoslangan iqtisodiy prognozlar tavsiya etadi. 
SHarqiy yevropa mintaqasida tarkibiy qayta qurishga moliyaviy ta’sir 
ko’rsatish va yordam tashkil qilish maqsadida 1991 yil yevropa tiklanish va 
taraqqiyot banki (ETTB) tuzildi. 
SHuni ta’kidlash lozimki, jahon iqtisodiy munosabatlarini xaqaro tartibga 
solish tizimida doimiy o’zgarishlar ro’y berib turadi. 
80-yillarda iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy sabablar taqozo qilgan dunyo siyosiy 
vaziyatdagi o’zgarishlar, jahon xo’jalik aloqalari tizimini ko’p tomonlama tartibga 
solish shakllari evolyutsiyasiga olib keldi. Bular ichida sobiq sotsialistik 
mamlakatlarda vaziyatning o’zgarishi, tashqi faoliyatida mustaqil sub’ektlarni 
tashkil qiluvchi davlatlar sonining keskin ko’payishi hamda dunyo mamlakatlari 
ichida ro’y beradigan o’zgarishlar muhim o’rin tutadi. 

---

30 
80-yillarning o’rtalarida dunyoda AQSH, G’arbiy yevropa va YAponiyadan 
iborat ancha qudratli raqobatlashuv markaz vujudga keldiki, bu ham jahon iqtisodiy 
munosabatlarini tartibga solishga o’z ta’sirini ko’rsatadi.
Jahon xo’jalik aloqalarini tartibga solishga xalqaro tashkilotlar a’zolar 
tarkibidagi o’zgarishlarning ham ta’siri bo’ldi. XVF, XTRB, TSBKga Osiyo, 
Afrika, Lotin Amerikasidagi ozod bo’lgan mamlakatlar va keyin qator sobiq 
sotsialistik mamlakatlar faol kira bordiki, bu ham jahon xo’jaligi aloqalarini 
tartibga solishda ma’lum o’zgarishlarga olib keladi. 
Evropa Ittifoqi (EI) doirasida yagona bozorni bunyod etishga harakat tufayli 
yagona umumevropa fuqaroligi, iqtisodiy, valyuta va siyosiy ittifoq ta’sis etiladi. 
Bu Ittifoqning SHartnomada belgilangan vazifalarini bajarish uchun bir qator 
yevropa muassasalari tuzildi. 
Evropa Ittifoqining ijroiya organi yevropa hamjamiyati Komissiyasi 
(EHK)dir. Uning a’zolarini milliy hukumatlar tayinlaydi, lekin ular o’z 
faoliyatlarida mutlaqo mustaqildir. 
Ittifoqning qarorlar qabul qilish organi Vazirlar Kengashi hisoblanadi. Uning 
tarkibida ichki ishlar, moliya, ta’minot, qishloq xo’jaligi kabi Vazirlar Kengashi 
mavjud bo’ladi. 
Evropa hamjamiyati Komissiyasi faoliyatini nazorat qilish, hamjamiyat 
byudjeti va qonunlarini ma’qullash hamda ularga o’zgartirish kiritish huquqi 
yevropalament zimmasiga yuklatiladi. 
Evropa Ittifoqida 1999 yildan boshlab yagona pul-kredit siyosati o’tkazila 
boshlandi. SHu munosabat bilan yagona valyuta – EKYU, 2004 yildan boshlab 
yevro joriy etildi va yangi muassasa – yevropa Markaziy banki tuzilib, u milliy 
banklar bilan birga yevropa banklar tizimining asosini tashkil qildi.

---

31