Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti iqtisodiyot ta

 
XIX-XX asrlarga to’g’ri kelib, bu davrda jahon xo’jaligi tizimi 
shakllandi. 
To’rtinchi bosqich
 
XX asrning 60-yillaridan boshlab, ya’ni ko’plab mustamlaka 
mamlakatlarning siyosiy qaramlikdan ozod bo’lishi natijasida zamonaviy jahon 
iqtisodiyotida ijobiy o’zgarishlarning yangi tendentsiyalarini paydo bo’lishi bilan 
bog’liq. Bu tendentsiyalar quyidagilardan iborat: 
-
iqtisodiy manfaatdorlik asosidagi xalqaro hamkorlik; 
-
ishlab chiqarishning baynalminallashuvi; 
-
jahon miqyosidagi bozor makonlarining kengayishi; 

---

8 
-
jahon xo’jaligi aloqalari majmuining rivojlanishi.
2
“Jahon xo’jaligi”, “butunjahon xo’jaligi”, “jahon iqtisodiyoti” tushunchalari bir xil 
ma’noni anglatib, ba’zi manbalarda ularning keng va tor ma’nolari farqlanadi.
3
Keng ma’nosiga ko’ra, jahon xo’jaligi – bu jahondagi barcha milliy 
iqtisodiyotlarning yig’indisidir. Tor ma’nosiga ko’ra – bu milliy iqtisodiyotlarning 
faqat tashqi dunyo bilan o’zaro aloqada bo’lgan qismlari majmuidir. Biroq, bu 
ikkala ma’no o’rtasidagi tafovut borgan sari sezilmay qolmoqda, chunki barcha 
mamlakatlarda tashqi dunyo bilan bevosita yoki bilvosita aloqaga kirishmagan 
tarmoq yoki sohalar tobora kamayib bormoqda.
Demak,
 
jahon xo’jaligi – bu xalqaro mehnat taqsimoti, savdo-ishlab chiqarish, 
moliyaviy va ilmiy-texnikaviy aloqalar orqali birlashgan turli mamlakatlar 
xo’jaliklari tizimidir. 
Jahon xo’jaligi sub’ektlari bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
- o’z ichiga xalq xo’jaligi majmuini oluvchi davlat; 
- transmilliy korporatsiyalar; 
- xalqaro tashkilot va institutlar; 
- milliy iqtisodiyot chegarasidan chiqqan, xo’jalik barcha sohalari tarkibidagi 
firmalar. 
Jahon xo’jaligi milliy xo’jalikdan yagona jahon bozorining mavjudligi bilan 
farqlanadi. Jahon bozorining amal qilishiga rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy 
siyosati ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Jahon bozorining o’ziga xos xususiyati bo’lib 
jahon narxlari va xalqaro raqobat tizimining amal qilishi hisoblanadi. Aynan 
xalqaro raqobatning mavjudligi turli darajadagi milliy qiymatlarni yagona 
baynalminal qiymatga keltiradi. Jahon narxi jahon bozoriga ne’matlarning asosiy 
hajmini yetkazib beruvchi mamlakatlardagi shart-sharoitlar orqali aniqlanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi (2018 yil 28 dekabr); 

---

9 
Mamlakatlar o’rtasida sotish bozorlarini egallash uchun keskin raqobat kurashi olib 
boriladi.
Jahon xo’jaligida har bir o’zgarishlar (jahon bozoridagi narxlar harakati va 
alohida mamlakatning eksport imkoniyatidan tortib dunyo iqtisodiyotidagi tarkibiy 
siljishlar va xalqaro monopoliyalar faoliyatigacha) dunyodagi barcha mamlakatlar 
manfaatini o’ziga tortadi. Mamlakatning savdo, ishlab chiqarish, valyuta-moliya 
sohalaridagi jahon tamoyillariga bog’liqlik ob’ektiv reallik hisoblanadi. Hozirgi 
davrda har qanday mamlakatni uning iqtisodiyoti qanday rivojlangan bo’lishidan 
qat’iy nazar, jahon xo’jaligi aloqalariga jalb qilmasdan to’laqonli iqtisodiy 
rivojlanishini ta’minlash mumkin emas. 
SHu sababli Prezidentimiz I.Karimov «Mamlakatning jahon xo’jalik 
aloqalarida, xalqaro mehnat taqsimotida keng miqyosda ishtirok etishi ochiq 
turdagi iqtisodiyotni barpo etishning asosidir»
1
, deb ta’kidlaydi. 
Dunyo bir-biridan maqsadlari, amal qilish mexanizmi bilan farqlanuvchi 
turli xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar, xalqaro guruhlarga bo’lingan. Jahon 
hamjamiyati mamlakatlarini turkumlash har xil mezonlar asosida amalga 
oshiriladi.
Turli mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlarining turli-
tumanligi ular taraqqiyot darajasini qandaydir bitta nuqtai-nazardan baholash 
imkonini bermaydi. SHunga ko’ra, mazkur maqsadda bir necha asosiy ko’rsatkich 
va mezonlardan foydalaniladi: 
- mutloq va nisbiy YAIM; 
- milliy daromad va uning aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi miqdori; 
- milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilmasi; 
- mamlakat eksporti va importi tarkibiy tuzilmasi; 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi Davlat rahbarlari 
kengashi majlisidagi nutqi (2017 yil 12 oktyabr); 

---

10 
- aholining turmush darajasi, sifati va boshqalar. 
Mamlakatning jahon xo’jaligidagi o’rnini aniqlashda bir necha yondoshuvlar 
mavjud. Ulardan eng oddiylari –mamlakatlarni aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi 
daromad darajasi bo’yicha guruhlarga ajratish hisoblanadi. Bunday yondoshuv 
BMT, Xalqaro valyuta fondi (XVF), Jahon tiklanish va taraqqiyot banki (JTTB) 
tomonidan qo’llaniladi. Masalan, JTTB daromad darajasiga ko’ra mamlakatlarning 
uchta guruhini farqlaydi. 1995 yili aholi jon boshiga to’g’ri keluvchi milliy 
daromadlarning quyidagi chegaraviy miqdorlari belgilangan edi:
- daromadlarning past darajasi – 765 dollargacha (49ta mamlakat); 
- daromadlarning o’rtacha darajasi – 766 dollardan 9385 dollargacha (58ta 
mamlakat); 
- daromadlarning yuqori darajasi – 9386 dollar va undan yuqori (26ta mamlakat).
Jahon hamjamiyati mamlakatlarini turkumlashga umumiy asosda yondashib 
xo’jalik tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda davlatlarning uchta guruhini 
ajratib ko’rsatish mumkin: rivojlangan, bozor iqtisodiyotiga asoslangan holda 
rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti mavjud bo’lmagan mamlakatlar. 
Rivojlanganlik darajasi bo’yicha ham o’z navbatida uchta guruh farqlanadi: past, 
o’rtacha va yuqori rivojlangan mamlakatlar. SHimoli-sharqiy Osiyo va Lotin 
Amerikasidagi yangi industrial mamlakatlar (YAIM), yuqori daromadli neft 
eksport qiluvchi mamlakatlar (Saudiya Arabistoni, Quvayt va boshqalar), eng kam 
rivojlangan mamlakatlar (EKRM), shu jumladan eng kambag’al mamlakatlar 
(CHad, Bangladesh, Efiopiya), har xil mintaqaviy ittifoqlar va baynalminal 
guruhlarga ajratiladi. 
Bu barcha turli-tumanlik bir butun yaxlitlikka o’zaro iqtisodiy bog’liqlikning 
har xil jihatlari orqali tortiladi. Hozirgi xo’jalik aloqalarining chuqurlashib 
borayotganligi 
baynalminallashuvining 
kuchayishi 
hamda 
fan-texnika 
revolyutsiyasining keng qamrovli tavsifi, aloqa va kommunikatsiya vositalarining 

---

11 
butunlay yangi roli sharoitida milliy iqtisodiyot o’z-o’zini ta’minlash orqali 
samarali amal qilishi mumkin emas. 
Jahon xo’jalik aloqalarining tez o’sishi shunday davrlarga to’g’ri keladiki, 
bu davrda ishlab chiqarish omillarining harakati tezlashadi, kapital milliy 
chegaradan o’sib chiqadi, ishchi kuchi migratsiyasi kuchayadi, xalqaro mehnat 
taqsimotining shakllanish jarayoni tezlashadi. Bu shundan guvohlik beradiki, 
xo’jalik aloqalarining baynalminallashuvini ko’p jihatdan ishlab chiqaruvchi 
kuchlarning rivojlanish mantiqi taqozo qiladi, ya’ni u milliy chegaradan o’sib 
chiqadi va ob’ektiv ravishda ishlab chiqarishning baynalminallashuvini zarur qilib 
qo’yadi. 
Ishlab chiqarish yoki iqtisodiy hayotning baynalminallashuvi – bu 
mamlakatlarning jahon miqyosida iqtisodiy aloqalarining kuchayishi hamda 
iqtisodiy munosabatlarning tobora kengroq jabhalarini qamrab olish jarayoni 
hisoblanadi. 
Barcha iqtisodiy jarayonlarning baynalmillalashuvi natijasida jahon xo’jaligining 
quyidagi tarkibi vujudga keldi: 
1)
tovar va xizmatlar jahon bozori; 
2)
kapitallar jahon bozori; 
3)
ishchi kuchi jahon bozori; 
4)
xalqaro valyuta tizimi; 
5)
xalqaro kredit-moliya tizimi. 
Bundan tashqari, baynalminallashuv axborotlar, ilmiy-tadqiqot va tajriba-
konstruktorlik ishlanmalari, madaniyat sohalarida ham rivojlanmoqda. YAgona 
ilmiy-axborot makoni shakllanmoqda. 
Xalqaro savdo milliy davlatlarning paydo bo’lishi bilan ular orasidagi 
iqtisodiy va siyosiy aloqalarning ifodasi sifatida qadimdan amal qilib kelgan 
bo’lsada, bu hali jahon bozori mavjudligini anglatmas edi. Jahon bozori faqat yirik 

---

12 
mashinalashgan sanoatning paydo bo’lishi bilan dastlab bir qator mamlakatlar 
o’rtasida vujudga kelib, XX asrning boshlarida jahonning barcha mamlakatlarini 
qamrab oldi. 
Alohida mamlakatlar milliy bozori hamda jahon bozori farqlanadi. Jahon 
bozori bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega. Agar milliy bozorda tovarlar 
harakati iqtisodiy omillar (ishlab chiqarish aloqalari, transport, xom ashyo, mehnat 
resurslari va h.k.) bilan bog’liq bo’lsa, tovarlarning jahon bozoriga bu omillardan 
tashqari alohida davlatlarning tashqi iqtisodiy siyosati ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi.
Milliy xo’jaliklar va ular o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar negizida shakllangan 
jahon xo’jaligi asosida xalqaro mehnat taqsimoti yotadi. 
Xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) alohida mamlakatlarning tovar va 
xizmatlarning ma’lum turlarini ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashuvini 
ifodalaydi. Alohida mamlakatlarning bunday ixtisoslashuvi mahsulotlari ustun 
darajada eksportga yo’naltirilgan xalqaro ixtisoslashgan tarmoqlarning 
shakllanishiga olib keladi. 
Dastlabki vaqtlarda xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi asosan tabiiy 
sharoitlardagi tafovutlarga asoslangan edi. Binobarin, faqat sanoat to’ntarishidan 
keyin, ya’ni ishlab chiqaruvchi kuchlar baynalminal xususiyat kasb etib, milliy 
xo’jaliklar doirasidan tashqariga o’sib chiqa boshlagach, ularning negizidan 
barqaror mehnat taqsimoti va jahon bozori tarkib topadi. Hozirgi vaqtda xalqaro 
mehnat taqsimoti turli ijtimoiy tizimlarni o’z ichida oluvchi umumjahon xo’jaligi 
doirasida rivojlanmoqda. 
Xalqaro mehnat taqsimoti va ayirboshlashda qatnashayotgan mamlakatlar bir 
xil sharoitda emas. Bu hol ularning turli geografik ahvoli, tabiiy resurslarining 
tarkibi va miqdori, rivojlanish ko’lami, darajasi va iqtisodiyotining tuzilishi, ichki 
bozorning hajmi bilan belgilanadi. 
Ana shu farqlar sababli ayrim mamlakatlarda bir xil tovarlarni ishlab 
chiqarishdagi xarajatlar darajasi ham turlicha bo’ladi. SHuning uchun har bir 

---

13 
mamlakat o’zi nisbatan qulayroq, kamroq xarajat bilan ishlab chiqaradigan 
tovarlarni boshqa mamlakatlarga sotishga va aksincha, jahon bozoridan o’zidan 
ishlab chiqarish uchun xarajat ko’proq bo’ladigan yoki tabiiy yoxud boshqa 
sharoitlarga ko’ra umuman ishlab chiqarib bo’lmaydigan tovarlarni sotib olishga 
intiladi. 
Tovarlar mamlakatlar o’rtasida jahon narxlari asosida ayirboshlanadi. Ular 
baynalminal qiymatga asoslanadi. Buning ma’nosi shuki, ijtimoiy zaruriy 
baynalminal mehnat sarflari jahon bozorida e’tirof qilinadi. 
Umuman olganda, jahon narxlarining tashkil topishi odatda, sof holda amalga 
oshmaydi. Baynalminal qiymatning hosil bo’lishiga to’sqinlik qiluvchi maxsus 
omillar jahon narxlariga ta’sir qiladi. Tashqi savdo va valyuta cheklashlari, 
valyutalar qiymatining o’zgarib turishi, xalqaro monopoliyalar siyosati, birjadagi 
chayqovchiliklar va hokazolar shular jumlasidandir. SHu sababli ayrim 
mamlakatlarning jahon bozoridagi raqobatlashuv qobiliyatidagi farqlar, pirovard 
natijada mehnat unumdorligining milliy darajadagi farqlarini aks ettiradi. 
Rivojlangan mamlakatlarda keyingi o’n yilliklarda yangi texnologik asoslarga 
o’tish jahon xo’jalik aloqalarining tez o’sishi bilan birga bordi. Takror ishlab 
chiqarish jarayonlarining baynalminallashuvi o’zining har ikkala shaklida: 
integratsion (milliy xo’jaliklarning yaqinlashuvi, o’zaro moslashuvi orqali) va 
transmilliy (xalqaro ishlab chiqarish majmuasining tuzilishi orqali) shakllarida 
kuchayadi. Jumladan, butun dunyoda mintaqaviy davlatlararo iqtisodiy 
integratsiyaning qaror topish tamoyili kuzatiladi. Xususan, rivojlangan yevropa 
integratsion hamjamiyati (EI) doirasida tovarlar, xizmatlar va ishchi kuchining 
erkin harakati amalga oshiriladi. SHimoliy Amerika umumiy iqtisodiy hamkorligi 
AQSH, Kanada va Meksika iqtisodiyotining integratsiyasini ko’zda tutadi. 
Davlatlararo integratsiyaning kuchayishi janubiy-sharqiy Osiyo, O’rta Osiyo, arab 
dunyosi, Afrika va Markaziy Amerika mamlakatlari uchun ham xususiyatli 
bo’lmoqda. 

---

14