|
9-Mavzu. YER YUZASINING ASOSIY RELYEF SHAKLLARI.
R E J A
1. Relyef xosil bulishda ichki kuchlarning roli.
2. Relyef xosil bulishda tashki kuchlarning roli.
3. Nurash.
Sayyoramizning ichki kismidagi dinamik jarayonlar tufayli kuchli bosim va
energiya yuzaga kelib yer pustida xar xil xarakterlarni keltirib chikadi. Bu
xarakterlar tektonik xarakterlar deyiladi. Tektonik xarakatlari natijasida relyefning
turli xil shakllar, toglar, tekisliklar va botiklar vujudga keladi. Tektonik jarayonlar
tebranma, burmali va yorilma xarakatlardan iborat bulishi mumkin.
Tebranma xarakat yer pustining vertikal xarakati xisoblanib, bu xarakat
tufayli katta-katta yerlar asta sekin kutariladiyoki chukadi. Yer pustining materik
kismidagi asosiy geologik strukturalari geosinklinal oblast uz tarakkiyotida 2
boskichdan utadi.
A) Dastlab chukadi va ustida kalin chukindili jinslar tuplanadi.
B) chukindi jinslar bilan tulgan xudud yerning ichki kuchlari ta'sirida
kutarilib, burmalar xosil kiladi, yoriklar vujudga keladi, bunday joylarda baldand
toglar juda chukur botiklar vujudga keladi.
Uzok davom etgan biologik davrda geosinklinalda tebranma xakrakatlar
zaiflashib platforma geosinklinalning yassilanib kolishi natijasida vujudga kelgan
bulib, usti gorizontlar jinslar koplangan. Shu sababli platforma relyefi deyarli yassi
tekislikdan iborat.
Zilzila geosinklinallarda yer pusti katlamining yorilgan va uzilgan joylarida
ruy beradi. Zilzila elastik tulkinlardan iborat. Zilzila shu rayonda tektonik
xarakatlar ya'ni tog xosil bulish jarayonlari davom etayotganligini bildiradi. Yer
pustining zilzila ruy beradigan asosiy joylariga Alp-Kavkaz, Urta Osiyo Ximolay
toglari mintakasi xamda Tinch okena orollari xalkasi kiradi. Yer sharida zilzila
sodir buladigan zilzilaning 90% shu joylarga tugri keladi. Yer pustining
xarakatchan tez-tez zilzila bulib turadigan joylari seysmik rayonlar deyiladi.
Aksincha, kattik jinslardan tuzilgan platformalarda Yer juda kuchsiz kimirlaydi
yoki butunlay kimirlamaydi. Bunday joylar seysmik rayonlar deyiladi. Zilzilaning
kuchli xar xil bulib, uning kuchi 1Yo2 balli shkalasi bilan ulchanadi. Zilzilaning
paydo buligan tulkinlari 2 xil buladi.
A) vertikal tulkinlar silkituvchi kuchga ega bulib, yer ustidagi buyumlarni
guyoki ostidan urgandek irgitib yuboradi.
B) gorizontal tulkinlar esa tulkinsimon xarakat bulib narsalarni guyoki
beshik tebratgandek tebratadi.
Yerning ichki kismidagi erigan suyuk magma xamda turli xil gazlarni
yoriklar orkali yer betiga otilib chikishiga vulkan deyiladi. Vulkan sungan va
31
sunmagan vulkan turlariga ajratiladi. Sunmagan vulkanlar zilila singari yer
pustining xarakatchan va yorriklar mavjud joylarda uchraydi.
Geyzer tvulkan otilib turadigan joylarda vujudga keladi. Geyzer vakti -vakti
bilan otilib turadigan issik suvlar bulib, kuydagicha vujudga keladi.
Yer yoriklarda kadimiy vulka kanallarida joylashgan suv avval tinch turadi
va usti soviydi, tagi esa issik xatto bug xolida buladi. Bug sovigan suvni yukoir
kattik zarb bilan otadi.Dunyoda eng katta Geyzerlar AKSH ning Iyellouston milliy
parkida suvi 40 m balandlikka otiladi va Kamchatka yarim orollaridir. Bu yerdagi
Velekan geyzerlarining balandligi 50 m ga undan chikayotgan bug esa 300 m
balandlikka kutariladi. Geyzerlarda suvning xarorati ustki kismida 90-99 gradus,
tagida esa 150 gradus va undan ortik buladi.
Tashki kuchlar ta'sirida tog jinslarning yemirilishiga nurash deyiladi. Nurash
jarayoni uzining xususiyatiga kura 3 turga bulinadi:
Fizik nurash xaroratning uzgarishi okibatida ruy beradi.
Ximik nurash tog jinslarining suv, kislarod va karbonat angidrid ta'sirida
yemirilishi va mineral tarkibining uzgarishi tufayli xosil buladi .
Organik nurash va tog jinslarining mikrooorganizmlar va usimlik xamda
xayvonlarning ta'siri natijasida yemirilishidan xosil buladi.
Yer yuzasi relyefini uzgartirishda uzgartirishda nurashning roli juda katta.
Shamol ta'sirida tog jinslari yemiriladi. Shamol geomorfologik agent sifatida
tog jinslariga ta'sir etib ish bajaradi. Shamolning ishi 2 xil kurinishda buladi.
A) deflyasiya- (shamol tog jinslarini kuchirib uchirib ketadi).
B) korroziya-(shamol uchirib yumalatib kelayotgan mayda zarrachalar
kattik jinslarni yemirib, silliklab xar xil shakllar va chukurlar xosil kiladi).
Shamol yemirib uchirib ketayotgan jinslar boshka joylarda yotkiziladi. Bu
jarayon shamol akkumlyasiyasi deyiladi.
Yer osti suvlari xam yer yuzasi relyefini uzgartirishda faol ishtirok etadi.
Chunki yer osti, suvlari tufayli karst xodisasi, gorlar, surilmalar, upirilmalar, va
x.k.lar vujudga keladi.
Yer yuzasi relyefining uzgarishida okar suvlar xam katta rol uynaydi.
Chunki okib kelayotgan suv ma'lum energiyaga ega. Bu energiya uz yulida
uchragan tog jinslarini yemiradi, okizadi va yumalatib ketadi. Daryo suvi
bajaradigan ish 3 ga bulinadi.
A) uzan yuvish – eroziya.
B) yuvilgan jinslarni okizib ketish-transtirovka.
V) okizilgan jinslarini chuktirish – akkumlyasiya.
Yer shari yuzasi kor va muzliklar xamda kup yillik muzlok katlamlar
ta'sirida xam uzgaradi. Muzliklar xarakati ta'sirida tog jinslari surilib muzliklar
bilan ilakishib ketadi. Bu jarayon ekzarasiya deyiladi. Muzlik ishi tufayli tufayli
karlar, tuprok vodiylari «kuy peshonalar» xosil kiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
