29
Materikning bu bayon etilgan joylashishi va xarakteri kuruklik va
dengizlarning yer yuzida zonal joylashganligini kursatadi.
Xamma materiklar pona yoki uchburchak shaklida bulib, ularning uchi utkir
janub tomonida. Bunday shakl fakat Avtraliyada uncha anik ifodalanmagan.
Meridian yunalishida chuzilgan planetar relyef S kurinishga ega Bunday
yunalish Kordilera, And, Antartika suv osti tizmalari.
Materikning joylashishida zonallikdan tashkari, tabiat ikkinchi umumiy
belgisi sektorlik nomayon buladi.
Kontinetning maydoni va uning urtacha balandligi urnida xam bevosita
boglanish bor: kuruklik maydoni kanchalik katta bulsa uning
urtacha balandligi va
materik orasida litosferaning kalinligi xam shuncha katta buladi.
Yer yoriklari mintakalar xam zonal, xam meridian yunalishida kesib utgan.
Urta dengiz yoriklari mintakasi Shimoliy Afrika, janubiy Yevropa, Alp, Kavkaz
old Osiyo, Ximolay, Xindi Xitoy ya.o.
2.35* j.k. paralel ravishda janubiy yarim shar yoriklari mint akasida utadi.
Olimlar yer yuzasining xozirgi vaktdagi morfologiyasini, ya'ni yer
manzarasini tushuntirish uchun kup gipotezalarni taklif kilishgan:
Kutbning siljishi yoki yerning aylanish ukiga nisbatan taxminan bir xil
burchak xosil kilib olgan. Proterazoyda kutbda shimoliy Amerikaning markaziy
kismi, kembriyda Tinch okeanining urtasi bulgan poleozoy davomida kutb, Tinch
okeanida Gavay orollari orkali sharkiy Osiyoga shiljib borgan, mezozoyda u oxota
dengizi soxillariga yetgan, paleogenda Chukotkada va nixoyat, xolatga kelgan deb
taxmin kildi.
Dastlab YE. Bixanov (1877) tomonidan tulik ishlab chikkan materiklar
gorizontal siljishi gipotezasi. Buning birinchi variantida Pangeya materigi bulib
uning parchalanishi natijasida xozirgi materiklar vujudga kelgan deyilsa, keyingi
variantda kadimgi ikkita ulkan materiklar Lavraziya bilan Gadvana bulgan
deyiladi. Lavzariy Shimoliy yarim sharda Gadvana janubiy yarim sharda bulgan.
«Kupriklar» bulganligi gipotezasiga kura Xind va Atlantika okeanlari urnida
turli geologik davrlarda sayyoz dengizlari orollar va xatto materiklar mavjud bulib,
ular orkali usimlik va xayvonlar bir materikdan ikkinchi materikka utib yurgan
mas: Muz okeanida Lomonosov tizmasi urnida yakin geologik utmishda
Antarktida kurukligi bulgan degan taxmin bor.
Rotasion gipoteza deb ataluvchi turtinchi gipotezaga kura yer pusti ba'zi bir
kenglik zonalari va meridional sektorlarda ayniksa aktiv xayot kechirib turadi.
Aktiv zonalar urtasidan utgan paralellarni shartli ravishda aktiv paralellar, aktiv
sektorlar orasidan utgan meridianlarni aktiv meridianlar deyiladi.
Planetalar relyefi asosiy yunalishlarining S shaklida ekanligi moxiyati
shundaki Shimoliy materikning kuruklik va uning kismlari tog zanjirlarining
bulaklari janubda shimolga karaganda garbga siljigan. Buni xar ikkala Aiyerikada,
Osiyo va Avstraliyada, Atlantika tizmasida, xamda relyefning boshka eng katta
elementlarida kurish mumkin. Bunday siljishning sababi shuki, jan.yarim sharda
litosferaning pasayishiga moyilligi sharoitida yer pustining barcha kismlari
shimoldagi uz yunalishidagi kismlarga nisbatan sharkka siljigan, shimoliy kismlar
30
esash shim.yarim shar litosferasining kutarilish xarakatigsha boglik ravishda
garbga tomon siljigan. Meridional ogish vujudga kelgan.
Do'stlaringiz bilan baham: