Termiz agrotexnalogiyalar va innovatsion rivojlanish instituti agrobiologiya fakulteti agronomiya, qishloq xo

2.1-jadval
Surxon-Sherobod vohasi tumanlarida o‘rtacha ko‘p yillik, oylik, eng yuqori va eng quyi havo harorati, °S

Oylar	Sherobod				Termiz
	O‘rtacha	Eng yuqori	Eng quyi	O‘rtacha		Eng yuqori	Eng quyi
Yanvar	3.6	22	-10	2.8		23	-21
Fevral	6.3	29	-15	5.6		27	-15
Mart	11.3	35	-14	11.5		34	-14
Aprel	18.4	37	0	18.5		37	-1
May	24.5	44	7	24.5		42	5
Iyun	29.5	46	11	29.3		48	11
Iyul	32.1	48	16	32.4		46	14
Avgust	32.2	44	16	29.6		45	10
Sentabr	24.6	42	16	23.3		41	2
Oktabr	17.6	37	-8	15.9		38	-6
Noyabr	11.7	30	-10	10.1		32	-13
Dekabr	6.8	26	-10	4.8		26	-20
O‘rtacha yillik	18.0			17.4

Bu zonada issiq, iliq kunlar Sherobodda 221-253 kunni va Termizda

234-266, Denovda esa 227 kunni tashkil etadi.
Tuprog‘i.Bu zona tuprog‘i xilma-xil, turlari bilan ajralib turadi.
Surxon-Sherobod vohasi tuprog‘ining sistematik ro‘yxati keltirilgan


2.2-jadval
Surxon-Sherobod vohasi tumanlarida ko‘p yillik
O‘rtacha oylik va yillik yog‘in miqdori, mm

Oylar	Sherobod	Termiz
Yanvar	25	25
Fevral	26	23
Mart	34	30
Aprel	20	10
May	13	10
Iyun	1	1
Iyul	0	0
Avgust	0	0
Sentabr	0	0
Oktabr	3	3
Noyabr	11	19
Dekabr	21	17
Yillik	154	128

(Kochubey M.I., Nogoev G.G.2.4-jadvaldagi ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, taqirsimon va taqir-o‘tloqi maydonlar 133,6 ming gektarni, umumiy yer maydoniga nisbatan 48,7 foizni tashkil etadi. Bu xildagi tuproqlar Buxoro viloyati janubidagi yer maydonining asosiy qismini tashkil etadi.

Sahro zonalari tuprog‘ining umumiy xarakterli tomoni shundaki, ularning tarkibida gips ham uchrab turadi. Gidromorf tuproqlarda sizot suvlari yaqin, sho‘rlanishga moyil bo‘ladi.
Taxlillar shuni ko‘rsatadiki, gumusning kamligi, amalda makrostrukturaning yaxshi shakllanmaganligi sababli tuproqning tez zichlashuviga olib keladi.
Bo‘z qo‘ng‘ir tuproqlar nisbatan keng tarqalgan. 10-15 sm li qatlamda gumus 0,5, azot esa 0,03-0,04 foizni tashkil etadi. Bo‘zqo‘ng‘ir tuproqning uncha chuqur bo‘lmagan qatlami sho‘rlangan. Unda tub va asosiy melioratsiya ishlarini amalga oshirib, keyin dehqonchilik qilish mumkin.
2.3-jadval
Surxon-Sherobod vohasi tumanlarida o‘rtacha havoning
10 °S dan yuqori va ko‘p yillik samarali harorat yig‘indisi, °S

Kun va oy	Sherobod ob-havoni kuzatish markazi	Termiz ob-havoni kuzatish markazi
11.04.	66	69
21.04.	131	131
01.05.	268	269
11.05.	368	377
21.05.	482	487
01.06.	668	667
11.06.	880	880
21.06.	1088	1086
01.07.	1308	1299
11.07.	1535	1514
21.07.	1773	1737
01.08.	2008	1967
11.08.	2212	2160
21.08.	2418	2353
01.09.	2609	2538
11.09.	2768	2686
21.09.	2910	2811
01.10.	3050	2931
11.10.	3186	3053
21.10.	3296	3140
01.11.	3385	3209

Tajriba olib borilgan sug‘oriladigan taqirsimon tuproqlar ikki kichik turga bo‘linadi:

1. Unga yangi o‘zlashtirilgan,kam ishlov berilgan yerlar kiradi.
2. Qadimdan sug‘oriladigan taqirsimon o‘tloqlashib borayotgan tuproq Sherobod, Termiz va qisman Jarqurgon tumanlarida tarkalgan.


2.4. -jadval
Surxon-sherobod vohasining tuproq turlari

Tuproq turlari	Jami yer maydoni, ming/ga ming/ga	Shujumladansug‘oriladiganmaydon
		ming/ga	umumiy yer maydoniga nisbatan, foiz hisobida
Sahrozonasi (mintaqa)
Bo‘z-qo‘ng‘ir	60.7	20.0	32.9
O‘tloqlashib borayotgan taqirsimon	158.9	50.4	31.9
Taqir-o‘tloq	16.5	14.0	84.9
Qumloq-sahro	68.0	11.9	17.5
O‘tloq va botqoq-o‘tloq	46.0	32.0	65.6
Sho‘rxok	8.4
Jami	359.8	128.3	35.6

Bu tuproqlarda gumusli qatlam 60 sm dan oshadi, uning tarkibidagi gumus 0,7-0,8, azot 0,043-0,061, foizni tashkil etadi. Bunday yerlar uzoq muddatdan beri sug‘orib kelinayotganligi sababli qisman sho‘rsizlantirilgan.

Mexanik tarkibiga ko‘ra o‘rta va yengil qumoq tuproqlardir. Bunday tuproqlar ancha unumdor bo‘lib, iqtisodiy jihatdan yuqori samara beradi.
Qadimdan sug‘oriladigan tuproq gumusli qatlam 70 sm chuqurlikni egallaydi,
Bu yerda gumus 0,8-1,1, azot esa 0-03-0,08 foizni tashkil etadi. Yangi o‘zlashtirilgan yerlarda gumus kam, sho‘rlangan yerlar sho‘r yuvish, tuproq unumdorligini oshirish meliorativ tadbirlarini ko‘llash talab etadi.
Tajriba olib borilagan yerning iqlim sharoitlari
Surxondaryo vohasi shimoliy-g‘arbiy va sharqiy tomondan tog‘lar bilan o‘ralgan, janub tarafdan Amudaryo orqali Afg‘on sahrosiga ochiq, yozi issiq, foydali haroratlar yig‘indisi 5500 ⁰S ni tashkil etadi. Ushbu mintaqa iqlimi keskin o‘zgaruvchan, yillik yog‘ingarchilik miqdori 100-200 mm ni tashkil etib, uning asosiy qismi (50-52 %) kech kuz va qishda yog‘adi, mart aprel oylaridagi yog‘ingarchilik 37-40% dan oshmaydi. Mazkur xududning sug‘oriladigan dehqonchilik mintaqasida qishloq xo‘jalik ekinlari uchun amal davri yilning kelishiga qarab o‘rtacha 245-260 kunni tashkil etadi.
O‘.Xo‘janazarovning fikricha, defoliatsiya o‘tkazishda havoning o‘rtacha harorati muhim ahamiyatga ega. Harorat qanchalik yuqori bo‘lsa, defoliantlar shunchalik yaxshi ta’sir etadi. Chunki issiqda preparatlar o‘simlik barglariga yaxshi singadi. Biroq, magniy xlorat havo harorati past bo‘lganda ham yaxshi ta’sir etaveradi [109; 197-b.].
Vohaning cho‘l qismida havo harorati yuqori bo‘lib, yillik o‘rtacha 18⁰S, Sherobod tumanida 19-20 ⁰S ga yetgan yillar ham mavjud.
Mavsumda viloyatning janubiy tumanlarda o‘rtacha havo harorati +22,3–31,9 ^oS ni, yozda +34^oS ni, kunlik +29,6-43 ^oS ni tashkil etadi. Bu yerlarda eng yuqori harorat +40-44^oS, eng past -3^oS atrofida bo‘lishi kuzatilgan, yil davomida 260-270 kunlar issiq bo‘lib, yog‘ingarchilik miqdori 127-170 mm, mavsumda esa 28-30 mm, nisbiy namlik mavsumda 28-34% ba’zi oylarda 27-29% gacha pasayadi. Termiz guruhi tumanlarida chang-to‘zonli kunlar, shamollar ko‘p bo‘lib, yoz paytida havoning nisbiy namligi 7-10% gacha pasayishi mumkin.
Qishloq xo‘jaligi ziroatlari shu jumladan g‘o‘za ekini o‘sib rivojlanishi uchun iqlim sharoiti boshqa tabiiy omillar qatori muhim axamiyatga ega. Xar bir xududning foydali harorat yig‘indisi, yog‘ingarchilik miqdori, shamolning tezligi o‘ziga xos bo‘lib, g‘o‘za parvarishida aloxida agrotexnik tadbirlarni o‘tkazishni taqazo etadi va pirovardida g‘o‘zaning hosili miqdoriga hamda sifatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Aynan biz olib borgan defoliatsiya tadbirini yuqori samara berishi uchun tabiiy iqlim sharoitini hisobga olish o‘ta muhimdir. Shu nuqtai nazardan tajriba olib borilgan yillarda mazkur joyning iqlim sharoitlari muhim ko‘rsatkich sifatida kuzatib borildi.
Tajriba yillaridagi ob-havo harorati va yog‘ingarchilik miqdori to‘g‘risidagi ma’lumotlar 2.2.1-2.2.2 jadvallar va 1-4 ilovalar keltirilgan. Dissertatsiya matnida har bir yilning ob-havo va yog‘ingarchilik miqdoriga to‘xtalib o‘tishni lozim topdik.
Tajriba o‘tkazilgan yillarda ob-havo sharoiti o‘ziga xosligi bilan ajralib turdi. Shu boisdan tajriba yillaridagi ob-havo to‘g‘risidagi batafsil to‘xtalib o‘tishni lozim topdik. Qulay ob-havo sharoitlari qishloq xo‘jalik ekinlarining o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga kuchli ta’sir etuvchi eng muhim omillardan biri hisoblanadi.
Havo haroratining me’yoridan past yoki yuqori bo‘lishi, yog‘ingarchilikning kam yoki ko‘p yog‘ishi o‘simliklarning ayniqsa g‘o‘zaning o‘sishi, rivojlanishi va hosil to‘plashiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi.
Tadqiqot yillarida yog‘ingarchilik miqdori o‘rtacha ko‘p yillikka nisbatan biroz yuqori bo‘lganligi kuzatildi. 2018 yilning boshida ya’ni, yanvar va fevral oylarida o‘rtacha havo harorati +3,5-17,4 ⁰S ni tashkil etib, o‘rtacha ko‘p yillikga yaqin bo‘lgan. Yog‘ingarchilik miqdori esa mintaqaga mos ravishda 12,7-18,4 mm ni tashkil etgan. Mart, aprel, may oylarida o‘rtacha havo harorati 16,1;22,6;29,1 ⁰S ni tashkil etib, o‘rtacha ko‘p yillikka yaqin bo‘lgan. 2018 yilning bahor oylarida yog‘ingarchilik miqdori ko‘p yillikka nisbatan biroz yuqori bo‘lgan jumladan mart oyida bu ko‘rsatkich 14,2 mm, aprel oyida 11,9 mm bo‘lganligi kuzatildi. Iyun, iyul, avgust oylarida ham o‘rtacha havo harorati o‘rtacha ko‘p yillikka yaqin bo‘lib, oylar bo‘yicha 33,5; 30,0; 25,0 ⁰S ni tashkil etdi. Ushbu oylarda yog‘ingarchilik miqdori ham o‘rtacha ko‘p yillikka yaqin bo‘ldi va deyarli yog‘ingarchilik kuzatilmadi.

2.2.1-jadval