Temperaturani o‘lchash O‘lchash usullari

Qarshilik termometrlari 
eng yuqori aniqlikka ega temperatura 
o„zgartkichlarga mansub bo„ladi. Xususan, platinali qarshilik termometrlari 
temperaturani atigi 0,001
0
C xatolik bilan aniqlab bera oladi. Temperaturani 
o„lchash uchun yuqori stabil qarshilik temperatura koeffisientiga (QTK) ega va 
qarshiligi temperaturaga chiziqli boq‟liq bo„lgan metallar ishlatilinadi. Shunday 
materiallarga mis va platina kiradi. 
Sanoatda platina qarshilik termometrlari –200 dan +650 
0
C gacha, mis 
termometrlari esa –50 dan +200 
0
C gacha ishlatilinadi. Platina uchun 
ТКС
ning 0 
dan 100 
0
C gacha bo„lgan qiymati 0,0039 ni tashkil etadi, mis uchun 0,00427K
–1
. 
Sanoat platina termometrlari 0 
0
C da 10; 46 va 100 Om qarshilikga ega; 
misdan esa 53 va 100 Om. Termometrdagi tarqoq quvvati 10 mVt bo„lganda 
o„lchov toki qizishi hisobiga, eriyotgan muzga joylashtirilgan, sezgir element 
termometri temperaturasining oshishi, platina termometrlari uchun 0,2 
0
C dan, mis 
termometrlari uchun 0,4
0
C dan oshmasligi kerak.
Termorezistorlar 
metalli va yarim o„tkazgichli turlarga bo„linadi. 
Termorezistor uchun ishlatiladigan metal, metalning ximik inertligini, 
kerakli temperatura intervalidagi o„lchanayotgan hududga va yuqori stabil ТКС ga 
qarab tanlanadi. Termorezistorlar ishlab chiqarish uchun platina va misdan tashqari 

---

nikel va volfram ham ishlatilinadi. Nikel uchun temperatura 0 dan 100 
0
C 
oralig„ida ТКС 0,0069 ga teng, volfram uchun 0,0048K
–1
. 
+100 
0
C gacha temperaturada chiziqli boq‟liqlikka ega nikelning asosiy 
yutug„i uning nisbatan yuqori solishtirma qarshilikka egaligi. Mis va nikel 
termorezistorlari oyna izolyatsiyali quyma mikroo„tkazuvchanliklardan ishlab 
chiqariladi. Mikrisimli termorezistorlar germetiklashtirilgan, yuqoristabil, kichik 
inercion va kichik hajmga ega bo„lishiga qaramay qarshiligi o„nglab kOm gacha 
etadi. Kichik temperaturali o„lchashlar uchun indiy, germaniy va ko„mir 
termorezostorlari qo„llaniladi.
Yarimo„tkazgich 
termorezistorlarini 
metalldan 
tayorlangan 
termorezistorlardan 
farqi 
ularni 
kichik 
gabaritga 
egaligidir. 
Odatda 
yarimo„tkazgich termorezistorlari ТКС qiymati manfiy bo„ladi va absolyut 
temperaturaning kvadratiga teskari proporcional kamayadi. 20 
0
C temperaturada 
ТКС 0,02†0,08K
–1
ni tashkil qiladi, bu qiymat metal termorezistorlariga qaraganda 
bir pog„ona kattadir (1, а- rasm).
Yarimo„tkazgich termorezistorlari keng assortimentda ishlab chiqariladi va 
20 
0
C da 0,3 dan 3300 kOm nominal qarshilikga ega bo„ladi. Har xil 
termorezistorlarning ish temperaturasi (–100) dan +300 
0
C gacha bo„ladi. 
Yarimo„tkazgich termorezistorlar yordamida temperaturani o„lcho„v
aniqligi 
tekshiruv muddatlari rioya qilingandagi metalldan ishlangan termorezistorlar 
aniqligiga yaqin bo„ladi.
Segnetoelektrik bazasida, ТКС qiymati musbat bo„lgan termorezistorlar ham 
ishlab chiqarilgan, xususan temperatura kichik qiymatga o„zgarganda ham uning 
ichki qarshiligi keskin o„zgaradigan BaTi
(10.1, b- rasm). Bu interval 
chegarasidan chiqilganda temperatura oshsa qarshilik kamayadi. Belgilangan 
temperatura intervalida ТКС qiymati 0,3 † 0,5 K
–1
gacha etadi. Bunday 
yarimo„tkazgich termorezistorlari elektr mashinalarining qizib ketishidan himoya 
uskunalarida o„z o„rnini topdi. Ular yordamida temperatura ruxsat etilgan 
qiymatdan oshganligi yoki oshmaganligi tekshiriladi. Qarshilikning keskin oshib 

---

ketish kritik temperaturasi, ТКС qiymati musbat bo„lgan yarimo„tkazgich 
termorezistorlarida +70 dan +150 
0
C gacha bo„ladi.
1- rasm. Yarimo„tkazgich termorezistorlar xarakteristikalari: 
a – manfiy ТКС; b – musbat ТКС 
Termoparalar va termometrlarning inertsiyasi vaqt doimiyligi bilan 
harakterlanadi. Qarshilik termoparalari va termometrlari quyidagi turlarga 
bo„linadi: kam inersiyali (vaqt doimiysi termopara uchun 40 s, termometr uchun 
9s); o„rta inversiyali (vaqt doimiysi termopara uchun 60 s, termometr uchun 80 s); 
katta inersiyali (vaqt doimiysi termopara uchun 3,5 daqiqa, termometr uchun 4 
daqiqa) va normalanmagan inersiyaliklardir. 
Bir marta ishlovchi o„lchagichlar alohida guruhni tashkil qiladi, ularga 
issiqlikka sezgir bo„yoqlar va oson eruvchi metallar kiradi. Bu o„lchagichlar 
faqatgina temperatura ruxsat etilgan qiymatdan oshganligi yoki oshmaganligi 
savoliga javob bera oladi. Agar temperatura ruxsat etilgan qiymatdan oshsa 
temperaturaga sezgir bo„yoq boshlang„ich rangini o„zgartiradi, onson eruvchi 
metallar esa erib, o„lchov zanjiridagi kontaktni uzadi va temperatura ruxsat etilgan 
qiymatdan oshgani haqida habar beradi.