Temir yo’llarda xisob-kitob kreditlari keng kullaniladi. Ushbu kreditlar bank tomonidan yo’llardagi xisob-kitob xujjatlariga beriladi. Boshqa xushlarda akkreditiv berishda ishlatiladi. Ularning vazifasi — xisob-kitoblarni uz vaktida bajarilishini ta’minlash va pul mablag’larining aylanishini tezlashtirishdan ibo- ratdir.
YUklarni tashishni bajarish uchun junatilgan tovar singari, temyr yo’l (etkazib beruvchi) faqatgina xujjatlarni aylanishi va schyotni to’lash uchun zarur bo’lgan ma’lum vaktdan keyin uning xizmati- dan foydalanuvchidan (xaridordan) pul oladi. Bunda maxsulotni juna- tish vauti bilan realizatsiya ushtingan madsulot uchun olingan summa o’rtasida interval yuzaga keladi. Bunda etkazib beruvchi o’ziga tegishli aylanma mablag’lariga ega bulmaydi. Xixob-kitoblar vauti kelganda bank unga kredit beradi.
Yo’ldagi hisob-kitob uujjatlariga bank junatilgan tovarlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun hisob-kitob uujjatlarini takdim eti- lishiga qarab limitsiz kredit beradi.
Ssudalar quyidagi hisob-kitob uujjatlarga beriladi:
bankka inkassa uchun berilgan to’lov talabnomasiga;
schyotning summasi hisob-kitoblar uchun belgilangan minimum- dan past bo’lgan kichiq junagishlar uchun hisob-kitoblar bo’yicha schyot- faktura reestrlari;
o’zaro talabnomalarni markazlashmagan holda hisobga olish bo’yicha va boshqa shauarlar hisob-kitoblari bo’yicha schyot-faktura reestrlari.
Yo’ldagi hisob-kitob uujjatlariga kreditlar junatilgan tovarlar qiymatiga va sotish narxidan uar bir korxona uchun kreditlan- maydigan elemsntlarga chegirmalar foizini chiqargan va schyotga — ggulov topshirigiga (sotish tarxi ustiga) xaridor tomonidan to’langan transport xarajatlari, upakovka va tara siymatini uushgan holda ko’rsatilgan xizmatning sotish narxiga to’g’ri keladigan summaning miqdoriga beriladi.
Qisqa muddatli kreditlarni rejalashtirish
Temir yo’l kompaniyasi tomonidan ishlab chiuiladigan kredit rejasi unga xizmat ko’rsatuvchi bankning kredit rejasining bir qismi hisoblanadi. Ssudalarni uz vautida olish uchun temir yo’l kompaniyasi, uning korxona va tashkilotlari moliyaviy reja va daromadlar balansi asosida kredit rejasini - keyingi yil uchun ariza- ni tuzadi. Kredit rejasida - arizasida oldin olingan kreditlar bo’yicha bankka to’lanishi kerak bo’lgan uarzlarning mavjudligi, yangi kreditlash uchun ob’ektlarni, kreditni uoplash muddati to’g’risida ma’lumot beradi.
Kredit rejasida korxona kreditlash limitidan kugilayotgan foy- dalanilishi ko’rsatilgan tushuntirish xatini ilova uiladi, unda amalda olingan kreditlarni limitdan chetlanishlarning sabablari, materiallar normativdan yuuori tayyorlanganlik sabablari kursa- tib ugiladi. SHuningdek, rejalashtirilayotgan davr boshida o’ziga tegishli aylanma mablakggarining uolati va kelgusi davr normativ- lari ko’rsatib ugiladi, sunggi hisobot kuniga va rejalashtirilayotgan davrning boshida korxonananing moliyaviy uolati tavsiflanadi.
Kredit arizasi kredit miqdorini asoslaydigan xisob-kitoblar va tushuntirish xati bilan birga rejalashtirilayotgan davr boshlanishi- dan 45 kun oddin kechiqtirmagan xolda takdim etiladi.
Rejalashtirilgan kreditlarni tadsimlash bank ssudalaridan foy- dalanuvchi alouida ob’ekt va korxonalar bo’yicha kreditlashning limitini o’rnatish deb ataladi.
Bank tomonidan kreditlash limiti tasdikdaыgandan sung, temir yo’l kompaniyasiga xizmat ko’rsatuvchi bankka ssudani berish rasmiy- lashtiriladigan quyidagi majburiy xujjatlar takdim etiladi: kreditni berish uchun ariza, muddatli majburiyat va kreditlanayotgan tovar-moddiy boyliklarning qoldigi to’g’risida ma’lumotnomalar. Bankka berilgan arizada kreditning nima uchun olinayotganligi, esdu- daning miqdori va qoplash muddati ko’rsatiladi. Ariza v a muddatli majburiyat kar bir to’lov muddati va ssudaning kar bir turi uchun takdim etiladi.
Kreditlashni tabaqalashtirish
K,iska muddatli kreditlarni berish bu faqatgina pul mablag’lariga paydo bo’lgan ektiyojlarini qoplash uchun korxona ga - bankning mijoziga ssudani berish to’g’risidagi murojaatnomasini kondirish bo’yicha bank oieratsiyasi bo’lib kolmasdan, balki korxonaning xo’jalik faoliyati ga ta’sir etishning kuchli bank mexanizmi kam xisob- lanadi.
Ushbu ta’sir kredit olish shartlarida, uni tashkil etish tamo- yillarida kamda kreditni berish tartibida, kreditlashni tabaka- lashtirishda namoyon bo’ladi. Bank ssudalarni berish chogida u tomonidan bajarilayotgan ishlarning asosiy ko’rsatikichlariga bog’liq ravishda kreditlashni tabakalashtiradi. YAxshi faoliyat yurituvchi kor- xonalarga kredit imtiyozli shartlarda beriladi. Mahsulotlar realiza- niyasi rejasini bajarmayoggan, asosiy fondlari va o’ziga tegishli aylanma mablag’larni sakdab tura olmayotgan korxonalarga iqtisodiy ta’sir etil shin g kuchli choralari kullaniladi.
YAxshi faoliyat yurituvchi korxonalarga bank tomonidan kredit- lashda quyidagi afzalliklar berilishi mumkin:
mahsulot ishlab chiqarish va realizatsiya qilish jarayonida yuzaga keladigan vaktinchalik moliyaviy kiyinchiliklarda ektiyojlarga ssudalarni 60 kungacha berish;
korxonada ssudalar bo’yicha qarzlarini mavjudligidan kat’iy nazar ish kakini to’lash uchun 30 kungacha ssudalar berish.
Sanab utilgan afzalliklar ish haqi fondini ortikcha xarajat Kil ishga yo’l kuygan korxonalarga berilmaydi.
Faoliyatni baxolashda kdtnashadigap asosiy ko’rsatkichlarii bajar- magan va faoliyat yuritishni yaxshilashga choralar kurmayotgan korxonalarga kreditlashning alouida rejimi kullaniladi va bunda bank quyi- dagilarni amalga oshirish xukuliga ega bo’ladi:
kredit uchun stavka miqdorini 20 foizga oshirish;
faqatgina yuqori tashkilotning kafolati ostida o’ziga tegishli aylanma mablag’larni etishmovchiligini vaqtinchalik tuldirish- ga ssudalar berish.
Agarda yomon faoliyat olib borayotgan korxona kreditlashning aloxida rejimi kullanilayotgan vaqtning birinchi olti oylik davri mobaynida uz faoliyatini yaxshilamasa, unga nisbatan quyidagi qo’shimcha iqtisodiy ta’sir etish choralari kullanilishi mumkin: kreditlashni butunlay tuxtatish; berilgan kreditlarni to’lashni muddatidan oldin amalga oshirish va boshqalar.
