«temir yo`l transporti molitasi»

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Aylanma mablag’lar tushunchasi va vazifasi.
   
2. 
   Aylanma ishlab chiqarish fondlariga nimalar kiradi?
   
3. 
   Muomala fondlariga nimalar kiradi?
   
4. 
   Aylanma mablag’larning kerakli summasi nimaga bog’liq?
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 9 iyo’ldagi «Ay­lanma mablag’lar sakdanishi va uz vaktida tuldirilishi javobgarligini oshirish chora-tadbirlar i gugrisida»gi Farmon ining zaruriyati.
   
6. 
   Temir yo’l kompaniyasi korxonalarining aylanma mablag’larini tuldi- rishni shakllantirish manbalari va tartibi.
   
7. 
   Aylanma mablag’larning normasi: moxiyati, tushunchasi, uning xajmi­ga ta’sir etuvchi asosiy omillar, ishlab chiqish tartibi.
   
8. 
   Aylanma mablag’larning normativlari: tushunchasining moxiyati, aniq- lash gartibi.
   
9. 
   Aylanma mablag’larni aniqdash usullari.
   
10. 
    Korxonalarning moliyaviy barkarorligi nima. ta’minlanganlik koeffitsienti yordamida uning tavsifi?
    
11. 
    Aylanma mablag’lardan foydalanish samaradorliginipg ko’rsatkich­lari: bir marta aylanishning davomiyligi, aylanma mablag’larning ayla­nish koeffitsienti, fond unumdorligi (fondootdacha).
    
12. 
    Aylanma mablag’larni boshqarish: moxiyati, tashkil etishning omil- lari va tamoyillari.
    
13. 
    Korxonaning tolovga kobiliyatliligi va likvidligi: 'gushuncha moxi­yati. Takkoslama ta’rif.
    

To’lov intizomi: bozor iqtisodiyoti sharoitida tushunchasi va axamiyati.

12-mavzu. Temir yo‘l transporti korxonalarini qisqa muddatli kreditlar bilan ta’minlash

Reja
1. Kreditlashni tashkil etish va bank ssudalaridan foydalanish.

2.Temir yo‘l korxonalarida foydalanadigan kredit turlari.

3.Qisqa muddatli kreditlarni rejalashtirish.
Kreditlasht tashkil etish va bank ssudalaridan foydalanish

Temir yo’l transporti korxonalari, xalk xujaligining boshqa tar- moqlari kabi, uz aylanma mablatlarining eng kam miqdorlarini aniu- lab beradigan belgilangan me’yorlarga kura tausimlaydi. Eng kam buli- shining sababi, korxonalarning pul mablag’lariga talabi kupgina omsht- larning ta’siri natijasida teng bulmagan sharoitlar va uolatlarni keltirib chiqaradi. «Maksimum» talabdan kelib chiuuan holda mablag’­larni taku i ml ash ularga talab mavjud bo’lgan holda kutib uolish mu- ammosini keltirib chiqaradi. Ishlab chiqarish jarayonida kelib chiua- digan qo’shimcha talab va eutiyojlar uisua muddatli kreditlash - bank ssudalari hisobidan moliyalashtiriladi.

Kup yillar mobaynida temir yo’l transiortida 50 foizdan kuprou aylanma mablag’lar uisua muddatli kreditlar hisobiga shakllantiril- gan, bu esa uning joriy xarajatlarini moliyalashtirish uchun korxo- tgalarni ta’minlashdash muuim ahamiyatini belgilab beradi. Bozor iuti- sodiyotiga utishning zamonaviy sharoitlarida uz resurslarining etish- masligi kuzatilishi bilan tavsiflanadigan bir vautda uisua muddat­li kreditlarning ahamiyati yanada oshdi.

Temir yo’l kompaniyalari, uning korxonalari, tashkilotlar, aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa mustauil balansga va bankda hisob rahamiga ega bo’lgan aylanma mablag’lar egalari bank kreditlaridan foydalanishlari mumkin. Kredit vautinchalik pul mablag’lariga bo’lgan eutiyojlarni uondirish uchun beriladi.

Qo’shimcha pul mablag’lariga eutiyoj paydo bo’lganda, ishlab chiqarish va iqtisodiy maqsadlarda bankka uisua muddatli kredit surab murojaat qilish maqsadga muvofiu va bu narsa uauuoniy sa- naladi. Korxonalar aylanma mablag’larining ikki turdagi manbala­rining mavjud bulishi - uz mablag’lari va olingan uarz - korxona­ning pul mablag’lariga bo’lgan eutiyojini uondirishning zaruriy mexanizmidir.

Mhammo shundaki, qanday uilib uz mablag’larini va olingan uarz - uisua muddatli kreditlarni samarali ishlatish mumkin. Ushbu mau- sadda bank kreditini olish va undan foydalanish tartibi o’rnatil­gan. Ushbu tartib korxonaning barcha pul mablag’lari, ham uz mablag’­lari, ham olingan kreditdan qanday uilib samarali foydalanish- ni ta’minlash uchun igart-sharoit yaratishga yo’naltirilgan.

Qarz oluvchining kreditlash koidalariga va kreditlash jaraenida yuzaga keladigan talablarga amal qilishi umumiy kabul qilingan tar- tibni keltirib chiqaradi. Korxonalar, tashkilotlar va boshqa qarz oluvchilar olingan qarz mablag’larini samarali ishlatishlari shart, ssudalarni uz vaktida koplaiitari kerak, kreditlashni ta’minlashni nazorat qilish imkonini beradigan buxgalteriya balanslari va boshqa ma’lumotlarni takdim etishning kat’iy tartibiga amal kdыishlari lozim. Banklar qarzdorlarning kredit tartibiga amal qilishini na­zorat qilib, olingan qarzlardan samarali foydalanishni kuzatib bo- radilar.

Kredit faqatgina korxonalarning vaqtinchalik moliyaviy extiyoj- larini moliyalashtirish manbasi emas. Kredit korxona va tashkilotlar uchun ishlab chiqarish samaradorligini oshirish maqsadida iqtisodiy ta’sir etishning muxim vositasi sanaladi. Ushbu ta’sir etish korxo­naning o’ziga tegishli ichki zaxira mablag’laridan foydalanishga ta’­sir kiladigan, material va mexnat resurslaridan samarali foydala­nishga undaydigan, maxsulotlarni sotish xajmini oshirishga unday­digan kredit olish sharoitlari orqali amalga oshiriladi.

Kreditning ishlab chiqarish ga iqtisodiy ta’sir etishi quyidagi tamoyillarni kabul qilish orqali kreditlashni tashkillashtirishni ta’minlaydi: maqsadga yodgaltirilganlik, qaytarish, muddatlilik, material bilan ta’minlanganlik, to’lanishlik. Kredit kreditor va Qarz oluvchi o’rtasida iqtisodiy munosabatni o’rnatadi.

Qisqa muddatli kreditlashning maqsadli yo’naltirilganliti bank ssudalarining kredit rejasiga muvofik tarzda amalga oshirish va bu orqali kredit kuishtmalarining yo’nalishi va maqsadi belgshta- nishida namoyon bo’ladi.

Kreditlashning yo’naltirilganliti orqali kreditlash va ishlab chiqarish jarayoni o’rtasida al oka o’rnatiladi. Temir yo’l transpor­tida qisqa muddatli kreditlashning asosiy ob’ekti bo’lib ishlab chiqarish va muomala qilish soxasida yuzaga keladigan ishlab chiqa­rish xarajatlari va tovar-moddiy boyliyutar sanaladi. Kredit re- surslardan samarasiz foydalanganlik okibatida yuzaga keladigan etishmovchilikni qoplash maqsadida emas, balki aniq belgilangan maqsadlar uchun beriladi. Masalan, kredit yo’lning yuqori qismini mavsumiy ta’mirlashga materiallar olish uchun mo’ljallangan bulsa, ssudalar faqatgina mana shu maqsad uchun beriladi va boshqa maqsad­lar uchun foydalanish ko’zda tutilmasligi lozim.

Qaytarilish kreditning eng muxim xususiyatidir. Olingan ssuda belgilangan muddatda qaytarib berilishi lozim. Kreditning mudsa- ti kreditor-bank uchun ishlab chiqarish va muomala fondlari aylanma- larining kabul qilingan muddatlariga amal qilishni nazorat qilib turish imkoniyagini yaratib beradi. Kreditni qoplash muddati kredit­lash ob’ektlariga quyilgan mablag’larning rejalashtirilgan aylani- shidan kelib chiqib belgilanadi (kiekd muddatli kreditlar 12 oydan kup bulmagan muddatga beriladi). Ssudalar bo’yicha uzaytirilgan qarz- dorlikni keltirib chiqdrgan korxonddar uchun bank kredit bilan ta’­sir etishning - kredit sankniyalari kuzыashning kat’iy choralarini Kullaydi.

Kreditlash shartlaridan biri kreditning ta’minlanishini ka- folatlovchi kreditlangan tovar-moddiy boyliklarning sakdanishi va mavjuddigidir.

Kreditni ta’minlash - kreditor uchun olingan ssudalarni vaqti- da foizlari bilan kdytarilishi uchun garov vazifasini bajaruvchi, tovar-moddiy boyliklar va ishlab chiqarish xarajatlaridir. Kre­ditning ta’minlanishi (koplanishi) ssudalarni rasmiylashtiril- gan vaqtda qarz oluvchiga yuklanadi va kredit koplangunga k,adar kre- ditorning kdramogada bo’ladi. Bank korxonalar xisob-kitoblari aso­sida seudalarning koplanishini tekshiradi va shu bilan birga tovar- moddiy boyliklarning sakdanish darajasini xam tekshiradi. Zarur bo’lgan vaktda ssudalar qarz oluvchining yuqori organi kafolati osti­da beriladi. Moddiy ta’minlanmagan ssudalar faqatgina qonunchilik- da nazarda tutilgan aloxida xolatlardagina beriladi.

Kredit bank tomonidan usha to’lov mavjud bo’lgan kolda berila­di. Kredit uchun foizlar undirilishi bank ssudalaridan samarali foydalanishga ta’sir etuvchi eng muxim omil sanaladi. Ushbu ta’sir asosida foiz stavkalarini miqdori va xilma-xilligi aniqdan- gan zaxiralar ni qoplash zaruriyatidan. tovarlarni sotishning rentabellik darajasidan, kreditga bo’lgan rejali va rejasiz talab- lardan, kredit muddatidan kelib chiqib belgilanadi. Kredit bergan bankka ma’lum bir foizning to’lanishi korxonadan uni yuqori dara­jadagi samaradorlik bilan foydalanishni talab etadi. Rejalashti- r il magan makeaddarda va uzok muddatlarda olingan ssudalar uchun yuqori foizlarni olinishi ssuda kanitalining yanada optimal foy- dalanilishini ta’minlashga yo’naltirilgan.

Kdska muddatli kreditdan foydalanganlik uchun to’lovlar foiz sgavqadari bo’yicha aniqdanadi, ushbu foiz stavkasi darajasi kre­ditning xususiyati, qanday maqsadga muljadtanganligi va qaytarish muddatidan kelib chiqib belgilanadi. Kreditlar uchun belgilangan juda past darajadagi stavkalar (0,5-3 foiz) korxonaning faoliya- tiga bog’liq bulmagan sabablarga kura (ishlab chiqarish mavsumiyli- gi va shu kabil ar) olingan kreditlar uchun belgilanadi.

Korxonaning xo’jalik faoliyatida yuzaga kelgan tanglikni oldini olish maqsadida olingan kreditlar (bunda kredit vak'gincha aylanma mablag’larning kamayishini oldini olish, uzaytirilgan kredit va shu kabi xushlarda) uchun to’lov juda yuqori bo’ladi.

Evaziga bank ssuda beradigan moddiy boyliklar va xarajatlar kre­ditlash ob’ektlari sanaladi. Ularga ishlab chiqarishning materisxd qiymati, ishlab chiqarish xarakteridagi xarajatlar hisob-kitoblarni tek­shirish uchun xujjatlar taallukdidir.

Bank temir yo’l transportining korxonalariga kreditni quyi­dagilar ga beradi:

• 
  ishlab chiqarish va tovarlar realizatsiyasini ta’minlash uchun exdiyojni kogshaydigan tovar-moddiy boyliklarning mavsumiy va yuqori me’yoriy zaxiralariga;
  
• 
  material qiymatining zaxiralarini tashkillashtirish xara­jatlari va kis may uz aylanma mablag’lari va qisman bank kreditiva exa bo’lgan korxonalar shdchilariga ish xdkux to’lovlari bo’yicha xara­jatlarga;
  
• 
  ishlab chiqarish va madsulotlarni tayyorlash bilan bog’liq mavsu­miy xarajatlarxa;
  
• 
  yangi texnologiya kiritish va ishlab chiqarish texnologiyasini takomshыashtirish bo’yicha xarajatlarga, sifatni oshirish, mausulot- darning uzok sakdaxxishi va ixxxoxxchliligini ta’minlashga, shuninx- dek, axrliga xizmat ko’rsatixshxi yaxshilashga bo’lgan xarajatlarxa;
  
• 
  madsulot xaridorlari bilan yuklangaxx tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar xuxeob-kitob xujjatlari asosida xuyuob-kitoblarga;
  
• 
  vaktinchalik aylanma mablag’lardagi etishmovchiliklarni tulga- zish va boshqa maqsadlar uchuxx.
  

Kreditlar rejali va rejadan tashqari kreditlarga bulixxadi. Rejali kreditlar turlarininx’ miqdori korxoxxaning kredit reja­sida belgilanadi, ushbu rejani to’zishda ishlab chiqarish va maxsu- lotlarni sotishning bulajak xdjmlaridan kelib chiqiladi. Rejadan tashqari ssudalar ishlab chiqarish xdjmining pronozidan chetga chi- Kilganda va boshqa sababdar munosabati bilan mablag’larga vaktin­chalik kiyinchiliklar xozaga kelganda bank tomonidan beriladi.

Temir yo’l transportining korxonalarini va tashkilotlarshsh qisqa muddatli kreditlash ushbu tarmoqda pul mablag’larini markazlashi- shini etarli darajada belgilovchi bir kagor xususiyatlarga ega. «O’TY» AJ boshqaruviga yo’llarning yuqori qismlari uchun materiallarning, yokdl- gining, moylash materiallarining normativdan yuqori zaxiralari uchun kreditlar beriladi. Temir yo’l koxmpaniyasining boshqaruvi uning kor­xonalari va tashkilotlari tomonidan olingan ssudalar bo’yicha qarz- larni koshki pni kafolatlaydi. Ularning xisob rakdmlarida ssudalar­ni uoplash kunida pul mablag’lari bulma ganda, bank gxarzni «O’TY» AJ­ning xisob rakdmidan undirib oladi. Ayrim xollarda ssudalar bevo­sita temir yo’l kompaniyasining daromgщ xisob raqamidan koplanadi.