«temir yo`l transporti molitasi»

Reja
1.Temir yo‘l transporti aylanma mablag’‘lari va ularning klassifikatsiyasi

2.Aylanma mablag’‘larni me’yorlash.

3. Aylanma mablag’‘larni shakllantirish manbalari.

4. Aylanma mablag’‘lardan samarali foydalanish va ularni boshqarish.

Temir yo’l kompaniyasining korxonalari, tashkilotlari va tarkibiy tuzilmalari asosiy fondlar bilan uatorda ishlab chiqarish jarayonini bir maromda bulishini ta’minlash uchun zarur bo’lgan o’ziga tegishli aylanma mablag’lari bilan ham ta’minlanadilar.

Aylanma mablag’lar uz vazifasiga kura ishlab chiqarish aylanma fondlar i ga va muomala fondlariga bulinadi.

Ishlab chiqarish aylanma fondlari - omborda saulanayotgan mats- riadtar, youilgi, eutiyot qismlar hamda arzon va tez eskiruvchi buyumlarning zaruriy zaxiralaridir. Bundan tashqari, ishlab chiqarish aylanma mablag’lariga foydalanilayotgan va qoldiq qiymati bo’yicha hisoblangan, ya’ni eskirishni chegirgan holda, arzon va tez eskiruvchi buyumlar ham kiradi. Aylanma mablag’lari prsdmstlarining qiymati ishlab chiqarishda foydalanshishщa ular to’laligicha ta­shish, ishtar yoki xizmatlarning qiymatiga o’tkaziladi.

O’zbekiston Respublikasining amaldagi uonun uujjatlariga kura arzon va tez eskiruvchi buyumlar i tarkibiga quyidagilar kiradi: narxidan uat’iy nazar bir yildan kam muddag xizmat uiluvchi bu­yumlar; xizmat qilish muddatidan uat’iy nazar maxsus kiyimlar, maxsus oyou kiyimlar, yotou buyumlari; korxona ishchilariga berish uchun mo’ljallangan forma kiyimlari; xizmat muddatidan uat’iy nazar byudjet muassasalariga beriladigan kiyim va oyou kiyimlar va boshqalar.

Muomala fondlariga korxona tomonidan sotib olingan, ammo sotuvchidan yo’lga chiuuan va omborga hali etib kelmagan materiallar va youilgi. hisob-kitoblardagi mablag’lar, boshqa korxonalarga juna­tilgan materiallar, bajarilgan, ammo xaridor tomonidan uali to’lanmagan ishlar va xizmatlar kiradi.

Aylanma ishlab chiqarish fondlariga va muomala fondlariga avan- slangan pul mablag’lari korxonalarning aylanma mablag’larini tashkil etadi.

Aylanma mablag’lar doimo uarakatda bo’ladi va uzluksiz aylanma tashkil etadi. Bir aylanish davrida ular ketma-ket uch bosqichdan ugishadi: pul, ishlab chiqarish va tovar.

D-MZ-P-T-D'

Ishlab chiqarish jarayoni uchun zarur bo’ladigan materiallar. youilgi, inventar, asboblar va boshqa moddiy boyliklarni sotib olish vautida aylanma mablag’lar birinchi bosuichda pul shaklida aylanishni boshlashadi. Ikkinchi boedichda ular ishlab chiqarish jara­yonida ishtirok etishadi va uning yakunida ishlab chidarilgan mahsulotning qiymatiga qo’shiladi. Ishlab chiqarish jarayonining uchinchi bosqichida mahsulot sotiladi, aylanma vositalar yana pul ko’rinishida namoyon bo’ladi va ishlatib bulingan zaxiralarni tiklash uchun yana ishlatish mumkin.

Avanslangan mablag’lar sotishdan olingan tushum disobidan dop- lanishi tufayli, mazkur ishlab chidarish dajmida ularga bo’lgan ta­lab oborot davrining davomiyligiga bog’lid. Faoliyatni davom etti- rish uchun korxona tushumdan yoki dotatsiya (agar korxona zarar ko’rgan bulsa) ko’rinishida yangi pul mablag’larini olishi kerak.

Ishlab chidarishning bir sikli va madsulot sotish uchun zarur vadtni vositalarning tulid aylanishi deb atashadi. U ni kunlarda disoblagan ma’dul. Vositalarning tulid aylanishi ishlab chidarish siklining davomiyligiga tent - madsulotni (bajarilgan ishlar) ishlab chidarish boshlanishidan tashkilotning disob radamiga pul mablag’larini (foydani) kelib tushgan kunigacha.

Temir yo’llarda ishlab chidarish faoliyatining asosiy turi - yuk tashish. YUk tashishni amalga oshirishda sotish mumkin bo’lgan tayyor madsulot iud bo’lgani kabi madsulot ishlab chidarish mumkin bo’lgan xom ashyo dam yud. SHuning uchun temir yo’lda aylanma vositalar ayda- nish formulasi sanoat korxonalaridagi aylanish formulasidan fard dilgan ko’rinishni tashkil etadi:

D-MZ-P-D'

YUk tashishning birinchi bosdichida pul mablag’lari yodilgi, mad­sulot uzl ashtirish ga va ishlab chidarish uchun zarur zaxiralar tashkil etishga yo’naltiriladi. Aylanishning keyingi bosdichida mate­riallar va yodilgi yuk tashish jarayonida sarfdanadi va ular baja- rilgandan sung temir yo’l sotishdan tushgan foydani - pulni oladi. Uchinchi bosdich muomala sodasida yakunlanadi - ishlab chidarilgan madsulot (ish, xizmat)lar sotiladi, aylanma vositalar yana pul shak- lini oladi. Ishlab chidarilgan va sotilgan madsulot (ishlar, xiz­matlar )ga dad to’langandan sung tashkilot mablag’larining tulid ay­lanishi tugallanadi.

Aylanma mablag’lar uz to’zilishiga, vazifasiga va ishlab chidarish- dagi roliga tashkilot tamoyiliga, tashkil bulish bazasiga, va boshda sabablarga kura material va pul diymatini o’zida aks ettiradi. Ular­ni o’rganish, disoblash va ishlatilishini tadlili jarayonida aylanma mablag’lar tavsiflanadi, bunday tavsiflashga yondoshish turlicha buli­shi mumkin, ammo u o’zining yo’nalishidan borishi kerak, asosiy tu- shutgcha ular anid va yagonadir. E.V.Larionova aylanma mablag’larni uch asosiy xususiyatiga kura tavsiflaydi: roli va joyiga xarab jarayon davomida amalga oshiriladi - ishlab chidarish va muomala sohasiga taalluxuti mablag’lar; tashkilot tamoyiliga kura, xisob va rejalangti- rishning - me’yoriy va me’yorlanmagan; tashkil bulishiga kura - shax- siy va xarzlar orxali¹.

Professor V.M.Rodionova «Moliya» darsligida aylanma mablag’­larni turt asosiy xususiyatiga kura tavsiflaydi:

• 
  funksional majburiyatlariga kura - ishlab chiqarish aylanma fondi va muomala fondlari;
  
• 
  ishlab chiqarishdagi roliga kura - ishlab chiqarish soxasidagi mablag’lar va muomala soxasidagi mablag’lar;
  
• 
  tashkilot tamoyiliga kura me’yorlangan va me’yorlanmagan;
  
• 
  tashkil bulish manbasiga kura - shaxsiy va xarzlar orxali.
  

Ishlab chiqarish soxasida aylanma mablag’lar ishlab chiqarish

zaxiralariga (materiallar, yoxnlgi va boshqalar), tugallanmagan ishlab chiqarishga, kelgusi davr xarajatlariga yo’naltiriladi. Muo­mala soxasida ular tayyor maxsulot zaxiralarida, yuklab junatilgan maxsulot (ish, xizmat)ga xaridorlar tomonidan xax to’lanmagan xisob- kitoblarida, forma kiyimlar uchun va korxonalarning xisob raxa- midagi pul mablatlarida joylashadi.

Aylanma mablag’larning talab qilinadigan summasi nimaga 6of- lik? Avans uchun ajratilgan mablag’lar tashkilot tomonidan ishlab chidarilgan maxsulotni sotishdan olinadigan foyda xisobiga xopla- nar ekan, aylanma mablag’larning talab qilinadigan summasi aylanish davrining davomiyligiga, vaktiga bog’liq-

Misol: xarajatlarning bir yillik xajmi 720 mln.sum, ayla­nish davomiyligi - 60 kun. Korxonaga avans to’lovlari uchun 120 mln.sum talab qilinadi.

720 mln.sum o’zida nimani mujassam etgan? Bu mixdor korxona- nish ishlab chiqarish faoliyati davomida materiallar, ish va boshqa joriy xarajatlar uchun sarflanadigan pul mablag’laridir. Agar usha texnologiya sharoitida ishlab chiqarish xajmi 10 foizga oshsa, 720 emas, bachki 792 mln.sum zarur bo’ladi (720 x 1,1). Mana shu xolat aylanma mablag’lar ga talabni belgilaydi. Talab qilinadigan 120 mln.sum xarajatlarni ta’minlash uchun kerak. Aylanishning davo­miyligi qisqargan vaktda ularga talab kamayadi.

Korxonalarning shaxsiy aylanma mablag’lar iga extiyoji korxo­nalarni ustav fondini tashkil qilish davrida aniqdanadi. Tashkil etish manbai, professor V.M.Radionov aytganidek «xammasi aso­siy vositalardagi kabi: aksiyadorlik kapitali, pay to’lovlari, bar­karor passivlar, byudjet mablag’lari (davlat sektorida) qayta tak- simlanadshan mablag’lar (agar vertikal boshqaruv tizimi sakdanib xolinsa)»¹.

Ayrim davrlarda bozor munosabatlarini shakllantirish sharoi­tida, tayyor maxsulotning normadan ortik qoldikdari uchun aylanma mablag’larni sezilarli xolatda debitor xarzlar uchun ishlatish xolat- lari bo’lgan va xozirda xam davom etmoqda. Bir vaqtning o’zida, bozor iqtisodiyotiga utish sharoitida 1994 yil O’zbekiston Respublikasi­ning «Bankrotlik to’g’risida»gi Krnuniga va boshqa qonun xujjat- larga asosan tashkilotlar uz ixtiyoridagi resurslardan foydalanish majburiyati yuklatilgan. Bunday shart-sharoitlarda aylanma mablag’­larning sakdanishi, ularning vaktida tuldirilishi va korxonaning moliyaviy barkarorligi juda muxim axamiyat kasb etadi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Aylanma mablag’lar­ni sakdash va uz vaktida tuldirilishida javobgarlikni oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni (1997 yil 9 iyo’l) muassa- salar raxbarlariga va respublikadagi mavjud korxonalarga uz shax­siy aylanma mablag’larini sakdash, debitor xdrzlarga muxim xol- larda mablag’larni ajratish masalasiga e’tibor bilan yondoshishni talab etadi.

Vazirliklar, muassasadar, tashkilotlar va korxonalar raxbarlari- ning aylanma mablag’larning sakdanishi va uz vaktida guldirilishiga javobgarligini oshirish va to’lov intizomini mustaxkamlash maxsa- dida Farmonda aylanma mablag’larni sakdash, maqsadli foydalanish va uz vaxtida tuldirish ishlarida xar bir vazirliklar, muassasa va kompaniya raxbarlariga va ularning iqtisodiy masalalar bo’yicha 5fin- bosarlariga shaxsiy javobgarlikni yuklaydi, xo’jalik sub’ektlari darajasida esa, gashkilot direktoriga, uning iqtisodiy masalalar bo’yicha urinbosari va bosh buxgalterga yuklatiladi. Mulkchilik shak- lidan kxag’iy nazar, nazorat xiluvchi tashkilotlar tomonidan, korxo- nada va tashkilotlarda aylanma mablag’lar maxsadsiz foydalanish xrl- lari aniqdansa, bankrotlik masalalari xuzgatilishi mumkin.

Xalx xujaligida to’lov intizomini, tashkilotlarda aylanma mablag’lar sakdanishini va tuldirilishini ta’mshglash makdadida Va­zirlar Maxkamasining 1998 yil 22 sentyabrdagi «Xalx xujaligida o’zaro xisob-kitoblarni yaxshilash va korxonalar aylanma mablag’lari- ning sakdanishini ta’minlash bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’ri­sida »gi 404-son kdrorini chiqardi. Kdrorda o’zaro xisob-kitoblarni yaxshilash va korxonalar aylanma mablag’larini sakdashga doyr bir necha chora-tadbirlar orasida quyidagilar xam sanab utilgan:

• 
  2017 yil 1 oktyabr xolatiga aylanma mablag’larni (ishlab chiqarish zaxiralarini, tayyor va yarim tayyor maxsulotlarning qoldiqdarini, tugallanmagan ishlab chiqarishni) xayta baxolash ni o’tkazish;
  
• 
  2017 yil 1 dekabrgacha soxa ekspert komissiyalari aylanma mablag’larning xayta baxolash natijalarini, aylanma mablag’lar tuldi­rilishi manbalari xaxidagi takliflarini xisob-kitoblar mexaniz­mini takomillashtirish va to’lovlar intizomini kuchaytirish ish­larini bajaruvchi Xukumat komissiyasiga topshirsin;
  
• 
  xo’jalik sub’ektlari xayta baxolash natijasida aniqdangan ishlab chiqarishda foydalanilmaydigan yoki ortixcha xisoblangan ishlab chiqarish zaxiralarini, o’rnatilmagan vositalarni, tugallan­magan ishlab chiqarishni sotish, tugatish va olingan foydani ay­lanma mablag’larni tuldirishga sarflashni amalga oshirishsin.
  

O’rnatilgan xonun xujjatlari o’zaro xisob-kitoblarning va tashkilotlar aylanma mablag’lari sakdanishi muximligini, bundan ta- shxari davlat axamiyatiga molikligini ko’rsatib guribdi.

Sotilgan maxsulot (ish, xizmat)ga o’zaro xisob-kitob tizimida uzlashtirilgan materiallarning, bajarilgan ishlarning, ko’rsatil­gan xizmatlarning xiymatiga uz vaxtida to’lovni amalga oshirish mhammosida aylanma mablag’lar etishmovchiligi sodir bo’ladi, bu esa uz navbatida ritmning bo’zilishiga, ishlab chiqarish jarayoniga va uning texnologiyasiga ta’sir etadi. Korxona va tashkilotlarning juda mu- Xim, ularni xavotirga soluvchi xal k; xujaligida o’zaro hisob-kitob- larning rivojlanmagat tligiga va tashkilotlarning aylanma mablag’la­rini saklanmasligiga sabab bu debitor kdrzlaridir, temir yo’l kom­paniyasi va uning tarmoqdarida uzok, vakt - juda katta moliyaviy Kiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.

Aylanma mablag’larni me’yorlashda ularga bo’lgan talab aniqdana­di. Ular aylanma mablag’larni me’yori va me’yoriy xujjatlarini ishlab ch i kupi orqali amalga oshiriladi.

Aylanma mablag’lar me’yori - bu ishlab chiqarish faoliyati ko’rsat- kichiing birligiga materiallar, yokutlga zaxiralariga va boshqa tur­dagi aylanma mablag’larga to’g’ri ke;guvchi minimal extisj xajmidir. U foizlarda va boshqa nisbiy miqdorlarda ulchanadigan moddiy boylik- lar zaxirasi bilan korxonani ta’minlanadigan davr mobaynida urna- tiladi.

Materiallar zaxirasiga aylanma mablag’lar me’yori ishlab chiqd- rishda ushbu materiallarga xarajatlar sarflangan kunlarda xisob- kitob qilinadi. Ular ishlab chiqarishning materiallarga bo’lgan ta- labini ushbu zaxiralar xisobiga kondirish mumkin ekanligini ko’rsatadi. Xullas, agar zaxira me’yori 15 kunga aniqdangan bulsa, unda ushbu tashkilot shunday turdagi materiallar zaxirasining ishlab chiqarish talabi ning 15 kuniga etarli xajmiga ega bulishi kerak.

Materiallar zaxirasi me’yori bir necha omillarga boitik- Aso­siy omil, zaxira xajmini aniqdovchi - bu etkazib berishdash ora- likning davomiyligi, vakti.

Tarkibiy to’zil mal arda - yo’l oraligida, lokomotiv va vagon de- polarida, SSB va aloqalar oraliklarida va boshqalarda - materi­allar zaxirasi ikki qismdan iborat bo’ladi - joriy va kamaymaydi- gan (doimiy).

Joriy zaxiralarni tashkil etish uchun aylanma mablag’lar nor- mativlari, materiallarga o’rtacha bir sutkalik xarajatlarni amalga oshirib bir kunlik zaxira me’yori aniqdanadi.

M ateriallarning kamaytiril may digan zaxiralari poezdlar xara- kati bilan bog’liq doimiy inshootlardagi kamchiliyutarni bartaraf etishni ta’minlash uchun kerak. Bunday zaxiralar me’yorlar bo’yicha temir yo’llarda xar 100 km masofaga, markazlashtirilgan 50 ta elektr ko’rsatkichlariga, bitta «mexaniq gorka»ga tashkil qilinadi. Bundan tashqari materiallarning kamaytirilmaydigan zaxiralari bajari- ladigan ishlardan uzokda texnik xizmat punktlarida, kuchib yuruvchi maxsus ustaxonalarda, avariya-tiklash poezdlarida tashkil qilinadi. Uning xajmi xar bir texnik xizmat punkta, ustaxonalar va xokozo- larga to’g’ri keladigan normalar bo’yicha belgilanadi.

Kunlik zaxira xajmiga ta’sir etuvchi boshqa omil - bu materi- allarni kabul qilish va taksimlashga ketadigan zarur vaktdir. Odat- da bunga bir kundan - uch kungacha vakt ketadi.

Materiallar zaxirasini belgilashda ta’sir etuvchi sanab util- gan omshtlardan tashqari yana tayyorgarlik operatsiyalarini amalga oshirish uchun ketgan vaktni xam xisobga olish kerak, masalan, labo­ratoriya sinovlari. SHunday qilib, materiallar zaxirasining nor- masi etkazib berishdati oralik intervalning miqdoriga; material- larni kabul qilishga ketadigan, operatsiyani amalga oshirish uchun tayyorgarlikka ketadigan vaktga bog’liq.

Aylanma mablag’lar normativlari pul ko’rinishida, soidaga kura bir yil ga, o’rnatshtadi. Korxonaning haqikatdagi zaxiralari norma- tivlarga mos kelishi kerak.

Norma va normativlar - o’zaro bog’liqdir. Normativ - bu aylanma mablakgtarning pul ko’rinishidagi miqdoridir, norma esa aylanma mablag’larning kunlik zaxirasidagi yoki bir odam ga sumdagi, yoki aylanma mablag’larning qiymati ga foizlardagi nisbiy miqdorini ifodalaydi. Normativ normani va normaga mo’ljallagan ko’rsatkich- ning miqdoriga ko’paytirish orqali topil adi. Masalan, material­lar zaxirasining normativi kunlik zaxira normasini material­larning kunlik xarajatiga ko’paytirish orqali aniqdanadi.

Aylanma mablag’larni normalashdan maqsad faqatgina korxo­naning ishlab chiqarish faoliyati uchun etarli bo’lgan xajminigina emas, balki ularning minimal xajmini aniqdashdir. Aylanma mablag’lar xar bir korxonada ishlab chiqarish, ta’minot va sotish xu­susiyatlarini xisobga olgan xolda normalanadi. Aylanma mablag’larni normalashda asosiy mas’uliyatli ish bu normalarni ishlab chiqdnndir.

Aylanma mablag’lar normasini ishlab chitdishda korxonada aylanma mablag’larning xolati va foydalanish ttuxta tadlil qilinadi, materi­allar, yokdishi, extiyot qismlar, arzon baxoli va tez eskiruvchan buyum­lar zaxirasi komissiya tomonidan tekshiriladi, ishlab chiqish jarayo- pida ishlatilmayotgan moddiy boyliklar aniqdanadi, ularni sotish chora-tadbirlari ko’rib chiqiladi.

Taxdil asosida aylanma mablag’lardan foydalanishni yaxshilash bo’yicha tadbirlar ishlab chiqiladi. SHu maqsadlarda moddiy-texnik ta’minoti i, ishlab chiqarish jarayonini texnologiyasini, moddiy boyliklarni ish birligiga ketadigan xarajatlar normasini pasay- tirish imkoniyatlari o’rganiladi. Debitor-kreditor qarzdorliklar- ning kelib chiqish sabablari va xisob-kitob va to’lov intizomini mustaxkamlashga aloxida e’gibor karatshtadi.

«O’zbekiston temir yo’llari» davlat-aksiyanerlik temir yo’l kom­paniyasining xisobot materiallarini o’rganish shundan dalolat ber- moqdaki, kompaniyaning bir kator korxonalarida ayrim matsriallar- ga o’rnatilgan zaxiralar normasi bajarilmayapti. Korxonalar turli sabablar bilan ortikcha materiallarni to’playdilar, o’rnatilmagan asbob-uskunalarni tutib turadilar, debitorlik qarzlarini kamay­tirish bo’yicha zaruriy chora-tadbirlarni kurmaydshgar.

Aylanma mablag’larni normalashtirishda quyidagi usullar kulla­niladi: to’g’ri, taxliliy va koeffitsientli xisob.

To’g’ri xisob usuli - aylanma mablag’larga bo’lgan extiyoj ishlab chiqarish kursagkichlari asosida xar bir modda bo’yicha aniqdanadi. Masalan, materiallar zaxirasining normativi kunlik zaxiralar normasi va prognoz qilingan o’rtacha sutkalik xarajatlardan kelib chiqkan xolda xisoblanadi.

Taxshliy usul - shundan iboratki, utgan davr uchun aylanma mablag’lar miqdori to’g’risidagi haqikatdagi ma’lumotlar taxdili aso­sida ishlatil mayotgan va ortikcha zaxiralar aniqdanadi va chi karib tashlanadi, ishlab chiqarish va ta’minot shart-sharoitlaridagi uzga- rishlar bilan bog’liq tutrilashlar kiritiladi. Bu usul unchalik aniq emas, 5ngan yilga nisbatan prognoz qilinayottan yilda shartlar o’zgar- maydigagt korxonalarda kullash tavsiya etiladi. Togri xisob usulini Kullash uchun kerakli ma’lumotlar yuk bo’lgan takdirda butun temir yo’l kompaniyasi bo’yicha aylanma mablag’larning norma va normativ- larini xisob-kitob qilish uchun qulaydir.

Aylanma mablag’lar normativini koeffitsientli xisoblash usu­lida xisob-kitob qilishda utgan yil normativlariga o’zgartirishlar kiritiladi.

Masalan, prognoz xilinayotgan yilda tashish xajmi 5 foizga orti- shi kutilmovda, zaxira normasi 3 foizga tushirish mo’ljallangan. Bu sharoitda aylanma mablag’lar normativini 1,019 koeffitsientga oxni - rish kerak (1,05 x 0,97).

Bu usul oddiy, birok, normativ taxminiy xisoblanadi. Utgan yilgi normativ iqtisodiy jixatdan asoslangan xollardagina xulla- niladi.

Moliyalashtirish manbalaridan kelib chiqxn xolda aylanma mablag’lar o’ziga tegishli va jalb k,ilingan mablag’larga bulinadi. Ay­lanma mablag’larning bu tarzda bulinishi korxonaning aylanma mablag’larga bo’lgan extiyoji yil mobaynida bir xil emasligi bilan ifodalanadi. Bir davr mobaynida korxona minimal aylanma mablag’lar zaxirasi bilan chixdib ketsa, boshqa davrda ularga kutiimcha mablag’lar zarur bo’ladi. Masalan, kelgusidagi ishlar xajmini baja­rish uchun materiallar, yoxshtgi tayyorlash davrida.

Doimiy miqdorlarga ega bo’lgan extiyojlarni xondirish uchun kor­xona yil mobaynida o’ziga tegishli mablag’larini sarflab boradi. Kor- xonaga biriktirilgan o’ziga tegishli mablag’lar uning xo’jalik faoli­yatini ta’minlab beradi.

O’ziga tegishli aylanma mablag’lar materiallarning, yokilgining, tugallanmagan xo’jalikning, arzon va tez eskiruvchan buyumlarning minimal zaxirasi, shuningdek, ekeshtutatsiyadagi maxsus kiyimlar va kelgusi davr xarajatlaridan kelib chixkan xolda belshlanadi.

Korxonalarda aylanma mablag’larga qo’shimcha extiyoj tugi.tganda jalb xilingan mablag’lardan foydalanishlari mumkin. Bu kabi mablag’lar banklarning xisxa muddatli kreditlari ko’rinishida takdim etiladi, masalatt, mavsumiy materiallarni sotib olish va boshqa maxeadlarga.

Korxona uchun materiallarning, yoxilgining, arzon va tez eski­ruvchan buyumlarning minimal zaxirasi, ekeshtutatsiyadagi maxsus kiyimlarning, tugallanmagan ishlab chiqarishning, kelgusi davr xarajatlarining, berilgan forma kiyimi xiymatini bo’lib-bo’lib to’lash xisob-kitobi va boshqa turdagi xarajatlarni xoplash uchun aniqdangan aylanma mablag’larning rejaviy summasi uz aylanma mablag’lari normativi deyiladi.

O’ziga tegishli aylanma mablag’larning normativi korxona xshg- day doimiy minimal utuvchi moddiy boyliklar zaxirasiga ega buli­shi kerakligini va o’ziga tegishli aylanma mablag’larini xancha mix- dorda boshqa normalatitirilgan extiyojlarga sarflashi kerakligi­ni ko’rsatib turadi.

Xadidatdagi o’ziga tegishli aylanma mablag’larni normativ bilan solishtirish, agar normativ dadidiy edtiyoj bilan muvofid kelmasa va kbayta ko’rib chidishga to’g’ri kelsa. dadidatdagi edtiyoj bilan so­li shtirish, korxonaning unga berilgan o’ziga tegishli aylanma mablag’- -xini sadlashni ga’minlaninshni anidlaydi.

Korxonani uz mablag’lari bilan ta’minlanganligini ifodalash uchun, uning moliyaviy bardarorligini anidyaash uchun o’ziga tegishli aylanma mablag’lari bilan ta’minlanganlik koeffitsienti - K_k qo’llaniladi.

Bu koeffitsient uzsh a tegishli mablag’larining manbalari xajmining asosiy vositalar va dadidatdagi qiymati vositasidagi farq va boshqa aylanmadan tashdari aktivlarning korxonadagi mavjud ishlab chidarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab chidarish, tayyor maxsulot, pul mablag’lari, debitor darzlar va boshda aylanma mablag’­lar ko’rinishidagi aylanma mablag’larning dadidiy badosiga nisbati ordali aiidlanadi.

Aylanma mablag’lar ishlab chiqarishning bir jarayonidan boshqa jarayoniga utib doimiy xarakatda bo’ladi, bunda o’zining pul shak- lini moddiy shaklga o’zgartiradi. Uning foydalanish samaradorligi to’liq aylanish vaktiga kura aniqdanadi. Aylanish tezligi to’g’risida ishlab chiqarish natijasiga - aylanma mablag’larni yordamida ishlab chiqilgan va sotilgan mahsulot kajmiga karab takdil qilish kabul qilingan.

Iktisodchilar ishtarida ta’kidlanganidek, aylanma mablag’lar xarakatining tezligi muxim iqtisodiy kxfsatkich bo’lib, u o’zining mukimligi jixatidan madsulot tannarxi yoki rentabellik ko’rsat- kichlaridan k^olishmaydi. Aylanish ishlab chiqarish jarayonidagi muxim omilni vaktdan foydalanishni xarakteraaydi. Aylanish faqat korxonadagi ishlab chiqarishni tashkil etilganlik. yo’lga Quyilganlik darajasinigina ko’rsatmaydi. Aylanish tszligida is- te’molchi yuk etkazib beruvchiga kanchalik rentabelli bog’langanli- gi, transport qanday ishlashi, ishlab chiqarish jarayoni aniq va to’g’ri yo’lga quyilganligi, tayyorlov qanday yo’lga quyilganligi. xisob-kitoblar kay tarzda amalga oshirilayotganligini ifodalana­di. Ko’rsatib utilgan biron bir uchastkasida o’zilish yuz bersa, u ay­lanish ko’rsatkichida tezda namoyon bo’ladi.

Temir yo’l transporti korxonasining aylanma mablag’larini aylanish tezligini jadallashi tashishni tayyor maxsulotga aylanish jarayonini - yuklarni belgilangan joyga etkazilishi intensiv tarz­da utayotganligini anglatadi.

Masalan, yuk tashish 10 kun emas, 7 kunda amalga oshiriladi. SHu tufayli, kdyta tiklash moddiy boyliklarni zaxiralarga kam miqdor- larda o’tkazish ordali amalga oshiriladi. Natijada aylanma mablag’lar­ga bo’lgan talab kamayadi.

Aylanish ko’rsatkichi - korxonaning vaku mobaynida resurslardan samarali foydalanishdagi yagona va yakuniy ko’rsatkichdir.

Aylanma mablag’larning o’rtacha qoldik qiymati - bir oyga oyning boshlanishi va oxiridagi kodikdarning yarim summasiga kura; chorak uchun - choraklikning xar bir oyidagi qoldikdarning o’rtacha summasi­ga kura uchga bulingan xolda aniqdanadi. Aylanma mablag’larning yil­lik o’rtacha qoldik qiymatini aniqdash uchun chorayutarning o’rtacha qoldik qiymati summasini turtga bulish kerak.

Aylanma mablag’larning aylanish ko’rsatkichi aylanma mablag’lar­ning barchasiga yoki alouida xolda normalangan va normalanmaganla- riga kura aniqdanadi.

Aylanma mablag’larning aylanishini tezlashtirish yo’llari:

• 
  ishlab chiqarishda - ishlab chiqarish jarayoni davomiyligini qisqartirish, maxsulot turining birligiga to’g’ri keladigan mate­rial xarajatlarni kamaytirish, asosiy faoliyat maxsulotlarini sotish xajmini oshirish (tashish, yordamchi-ko’makdosh ishlab chiqa­rish);
  
• 
  ta’minot va tayyorlov soxasida - yo’lda kelayotgan materiallar- ni etkazib beruvchidan tashkilotga - iste’molchiga kelish vakti ni qisqartirish, korxonaga kerak bulmagan normadan ortik zaxiralar- ni likvidatsiya qilish;
  
• 
  xisob-kitoblar soxasida - bajarilgan yuklarni tashishlar, te­mir yo’l kompaniyalari xursatgan xizmatlar uchun debitorlik qarz- larni uz vaktida likvidatsiya qilish, 'gulov xujjatlarini bankga topshirish va kredit xisob-kitoblarni rasmiylashtirish muddatla- riga va boshqalarga kat’iy rioya qilish.
  

Ishlab chiqarishning xar bir siklini bajarilishini tezlatish bilan aylanma mablaitar tugallanmagan ishlab chiqarish ko’rinishi­da oz vakt davomida kechiqadi va ishlab chiqarishni davom ettirish uchun olingan pullarni sarflash juda qisqa vakt ichida amalga oshi­riladi.Bundan tashqari, ishlab chiqarish siklini qisqarishiga ishlab chiqarish bilan bog’liq bulmagan vakt yukotishlarini bartaraf etish va ishlab chiqarish vositalaridan samarali foydalanish yaxshilash orqali erishiladi. Bu esa mexnat unumdorligini oshiradi va maxsulot tannarxini pasayishiga olib keladi. Nagijada aylanma mablag’larga talab miqdori kamayadi.

Temir yud kompaniyasi tomonidan bajarilayotx an yuk tashish jara­yonida ishlab chiqarish siklini qisqartirish yuk vagonlari aylani- shining tezlashishi bilan xarakterlanadi. YUk vagonlarini aylanishi- ni gezlashtirishda temir yud kompaniyasi xarakatdagi tarkibning xuddi usha parki bilan yuk tashish xajmini oshiradi.

YUklarni etkazib berish muddatini qisqartirishda vagonlar ay- lanishini tezlatish natijasida tashish jarayonida n xal k xujaligi­da ishlab chiqarish maqsadida ishlatish uchun katta miqdoridagi mod­diy boyliklarning summasi ozod qilinadi.

SHunday qilib, O’zbekiston Respublikasi iktisodining va trans- porxni ng manfaatlarida temir yo’l transportida aylanma mablag’lar- ning aylanishini tezlatishning muxim omillardan biri yuk vagon- larnish’ aylanishini tezlatish xisoblanadi.

Materiallarga, yokilshga, tugallanmagan ishlab chiqarishga va tayyor maxsulotlarga o’ziga tegishli aylanma mablag’larning miqdori kunlik xarajat summasiga va normalangan kunlik zaxiratarga bog’liq bo’lgandigi tufayli aylanma mablag’larni tejashning muxim yo’li bo’lib tashishning va yordamchi-ko’makdosh faoliyat maxsulotlarini!p tannarxini pasaytirish xisoblanadi.

Temir yo’l kompaniyasida moddiy xarajatlarning miqdori bi­lan aylanma fondlarning 40 foizdan ortigi, yokilgi xarajatlari bilan - 10 foizdan ortigi va ishchilar soni - ish haqi xarajatlari bilan — taxminan 35 foiz bog’liq. SHu tufayli, maxsulot (ish. xiz­mat) ni sotishdan xajmini oshishi bilan «O’TY» AJning moddiy boy- likyaar zaxirasining miqdori materiallarga, yokilshga va ishchilar soniga to’g’ri keladigan xarajatlarining' summasini usishiga pro- poriional ravishda ko’payadi, ish xajmining ish xajmini, sotish­dan oligan tushumni ko’payishiga proporsional ravishda usmaydi.

Aylanma mablag’lardan samarali foydalanish kup xollarda ular­ni boshqarish qanday tashkil etilganligiga bog’liq.

Aylanma mablag’larni boshqarishni ilmiy jixatdan tashkil etish eng baland darajada kiyin bo’lgan mhammolarni ko’rsatadi.

Birinchidan, aylanma mablag’lar, asosiy vositalardan farqdi ularok, xdrakatchandir. Ularga bo’lgan extiyoj, ularni ta’minlash imkoniyatlari kabi doimo xdrakatda bo’ladi. Maxsulotni ishlab chiqa- rishda va sotishda bo’ladigan o’zgarishlar, aylanishning turli bos- Xichidagi ushlanishlar yoki tezlashishlar, doimo turli omshshar ta’si- rida buluvchi talab xilinayotgan aylanma mablag’larning summasida aks etadi.

Ikkinchidan, aylanma mablag’lar turli manbalardan tashkil eti­ladi va ulardan foydalanipщa turli rejimlar kullaniladi. Korxo­na o’ziga tegishli aylanma mablag’larni manevr kdlishi mumkin. qarzlar qat’iy maqsadli yo’nalishlarga ega, jalb qilingan mablag’lar o’z vaqtida va majburiy tarzda kdytarishni talab etadi. Korxonada muddati utgan kdrzlari mavjudligida pul mablag’larni ishlatish­ning navbati bilan sarflar tizimiga amal qilish kerak.

Uchinchidan, ishlab chiqarish soxasida xamda muomala soxasida xarakatda bo’lgan aylanma mablag’lar faqatgina xo’jalik yurituvchi sub’ektga, bu mablag’larning egasiga bog’liq bo’lib qolmasdan. balki etkazib beruvchi va iste’molchi kabi tashqi omillarga xam bog’liqdir. Bajarilgan yuk tashish ishlariga, boshqa xizmatlarga haq o’z vaqtida to’lanmaganda, temir yo’l kompaniyasi o’zining moliyaviy resurslarini shakllantirishda qiyinchiliklarga duch kelishiga sabab bo’ladi.

Turtinchidan, aylanma mablag’larning tarkibi juda xilma-xil va doimiy emas. Tashish texnologiyasini, xarakatdagi tarkibni ta’­mirlash ishlarini bajarishni, yo’lning sakdash va ta’mirlashni takomillashtirish va texnik taraqqiyotining va bozor iqtisodini shakllanishining ta’siri ostida doimiy ishlab chiqarish o’zgarishlari, transport xizmatlarini ko’rsatuvchi va ulardan foydalanuvchilarini o’zgarishi aylanma mablag’larni tashkil etish­ga va ularga bo’lgan extiyojga ta’sir o’tkazmoqda.

Beshinchidan, aylanma mablag’lar tarkibiga xarakatning turli xonunlariga buysunuvchi turli ixtisodiy elementlar kiradi. Ay­lanma mablag’lar tarkibiga ishlab chiqarish jarayonida bir marta foydalanuvchi mexnat predmetlari. mexnat vositalari (arzon va gez eskiruvchan) xam, ishlab chiqarish davrining bir necha davrgщa fao­liyat olib boruvchi vositalar va zaruriyati tomonidan farxdangan Xolda ishlatiladigan pul mablag’lari, ularni material xiymagidan va ular namoyon kdshadigan baxosidan s1)arxdanadiganlar kiradi.

Aylanma mablag’lar tabiagining sanab utilgan xususiyatlari. ular­ning tarkibi va funksiyalari, ulardan samarali foydalanishda yuz beradigan xiyinchilikl ar ni anixdashni osonlashtiradi va kuprox etibor xaratishni talab etadi.

Aylanma mablag’larni boshqarish darajasini yaxshilash maxsadi- da boshqaruvni rivojlantirish, ulardan foydalanishda samarador- likka erishish uchun keyingi yillarda bir xancha xonuniy xujjatlar ishlab chiqildi, bular tashkilotlarning xamkorlik ishlarida aylanma mablag’lari tizimiga ta’sir etuvchi omillarini boshqarib turadi.

O’zbekiston Respublikasi kopuniy xujjatlariga asosan amalga oshiriladigan korxona aylanma mablag’larini sakdanitl va uz vak- tida tuldirilishiga javobgarlik, o’zaro xisob-kitoblarni rivoj- lantiripg ishlari temir yo’l kompaniyasi, uning korxonalarining va tashkilotlarining moliyaviy bardarorligini mustaxkamlashga asosiy yo’nalish bo’ladi.

«O’TY» AJ korxonalari va tashkilotlari aylanma mablag’lari tashkil qilish tizimi quyidagi asosiy tamoyshtlarga asoslangan:

1. 
   O’ziga tegishli aylanma mablag’larni ishlab chiqarishdagi re- jalashtirilgan va uzluksiz jarayonni ta’minlash va maxsulotni so­tishga etarli miqdorlarda taksimlash;
   
2. 
   Aylanma mablag’larning minimal xajmini ularni ilmiy asos­langan me’yorlar doirasida talabini aniqlash. Aylanma mablag’larning talab qilinadigan summasi ishlab chiqarishning aniq shart-sharoitla- riga, ta’minotga, maxsulot sotilishiga, xisob-kitoblar shakliga va boshqa omillarga bog’liq xolda xisoblanadiki, bular o’ziga tegishli aylanma mablag’lar tatabiga ta’sir etadi.
   
3. 
   Talab qilinadigan aylanma mablag’larning summasini aniq- lashda xdr bir korxona tomonidan tashkiliy-texnik tadbirlar ish­lab chiqilishi, o’rganilishi kerak, bular aylanma mablag’larni ay- lanishini tezlashtirish va uz urnini tuldirish uchun zarur bulishi kerak.
   
4. 
   Mablag’lar kompaniyaning xisob raqamidan quyidagicha yo’nal- ti ril adi:
   

a) Ish xaxiga va sugo’rta to’lovlariga, bu bilan bog’liq tarmoq boshqarmalariga, markazlar i ga, umumiy yo’l tarkibiy tuzilmalariga va yuridik shaxslarga, «O’TY» AJ tizimiga kiruvchilarga;

b) Kapital quyilmalarni moliyalashtirishga;

v) Ijtimoiy soxa xarajatlariga;

g) Asosiy qarzdorlik va uzok muddatli kreditlar foizini to’lash majburiyatlarini bajarishga;

d) Sanoat tashkilotlari tomonidan kompaniyaga qilingan ish- larga xak to’lash;

e) Soliq majburiyatlariga, majburiy va ixtiyoriy ajratmalar

ga;

j) Kapital ta’mirlashga;

z) Imzolangan shartnomaga binoan ishlar va xizmatlar ko’rsatish, materiallar resurslari uzlashtirishga;

i) Xarajatlar smetasiga binoan boshqa to’lovlarga;

5. 
   Xo’jalik sub’ektlarida aylanma mablag’lar butligini ta’min­lash qonun xujjatlariga asosan korxona raxbarining shaxsiy majbu- riyatiga topshirish;
   

Korxonaning aylanma mablag’larini boshqarish, o’zaro xisob-ki­toblarni rivojlantirish to’lov intizomini uz-o’zidan va majburiy ravishda kuzatantni ta’minlashga yo’naltirilgan.

To’lov intizomi - bu korxonalar, tashkilotlar, muassasalar, yuridik shaxslarning to’lovlarni uz vaktida va to’liq xajmda to’lash majburiyatidir. Bu talabga rioya etmaslik moliyaviy kiyinchshtik- larga olib keladi, korxonaning to’lovga kobiliyatliligini tes kar i aks ettiradi.

To’lov intizomini buzgan xo’jalik sub’ektlariga sanksiya ku^lla- niladi. Olingan tovar xom ashyo va xizmatlar qiymatiga to’lovlarni kechiqtirish xollarida to’lov to’lovchilar penya to’lashadi.

To’lov intizomini mustaxkamlash uchun to’lovchi mol etkazib beruv- chiga tovar, xom ashyo, xizmatlar taxminiy qiymatidan 15 foizni ol­dindan to’lab berishi kerak.

Korxonaning to’lovga kobshtiyatliligi - bu uz to’lov majburiyatla­rini uz vaktida va to’liq xajmda bajarilishidir, bu majburiyatlar savdo, kredit yoki shunga uxshash pul xarakteridagi jarayonlarda yuzaga keladi.

Bozor iqtisodiyota sharoitida tijorat kelishuvlari shakli va shar- tiga ta’sir kiluvchi sherikning to’lovga kobiliyatliligi juda muxim omil xisoblanadi. Korxonaning haqikiy va potensial moliyaviy re­surslari, uning xozirdagi tushayotgan pul mablag’larining tushumi va oldida to’rgan to’lovlariga nisbatan normalar va koeffitsieitlar yor- damida aniqdanadi.

Korxonaning to’lovga kobiliyatliligiga uning qarz majburiyat- larini bajarishdash likvidliligiga uzviy bog’liq, bu esa qarzdor­lik majburiyatining xajmiga, likvidli vositalar xajmiga, pul vositalari va boshqa aktivlar, qaysiki qarzdorlik majburiyatlari­ni kamaytiritpda askotadiganlariga bog’liq- Korxonaning kreditor- lar va byudjet oldidagi qarzdorlik majburiyatlarini bajara ol- masligi uni bankrot deb e’lon qilishga asos bo’ladi.
Korxonaning nochor axdoli to’g’risidagi karor nochor axvolning ko’rsatkichining miqdori 4,6 dan kam bulsa, kabul qilinadi.

Iqtisodiy nochor korxonalarni sanatsiyala!n to’g’risidagi nizomda korxonalarni soshomlashtirish xamda to’lov kobiliyatini tiklash mak,- sadida o’tkaziladigan sanadiyalash masalalarini tartibga soladi.

Zarar ga ishlovchi, to’lovga kobiliyatsiz va iqtisodiy nochor korxo- nani sanatsiya qilish mulkdor, kreditor yoki boshqa shaxe, jumladan davlat tomonidan unga yordam ko’rsatish orqali xo’jalik sub’ektining faoliyatini moliyaviy soglomlashtirishni ifodalaydi.

Sanaiiyaning vazifasi zararga ishlovchi, to’lovga kobiliyatsiz yoki iqtisodiy nochor korxonani barkaror moliyalashtirish, boshqaruv- ni, ishlab chiqarishning texnika va texnologiyasini, maxsulot (ish­lar, xizmatlar)ni ratsional va samarali qayta shakllantirish xisob- lanadi.