«temir yo`l transporti molitasi»

S ^% = SYUS. x SSB / 100%, %.

2015 yilda temir yo’l komnaniyasida obodonlashtirish va ijti­moiy infratuzilmani rivojlantirish uchun soliuning kelib chiqkan stavkasi 2,9 foizni tashkil etdi, ya’ni eng yuuori stavkadan uch baro­bar kam va temir yo’l kompaniyasiga berilgan imtiyozlar uajmini ko’rsatadi.

Joriy to’lovlarni hisoblash va to’lash uchun avvalgi chorak ugun hisob-kitob bo’yicha uauiuatda hisoblab yozilgan obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish soligi summasidan ke­lib chiuiladi. Joriy to’lovlar uar bir oyning 25-kunidan kechiq­tirmay, soliu choraklik summasining uchdan bir qismi uajmida amal­ga oshiriladi. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivoj­lantirish soligi bo’yicha hisob-kitoblar davlat soliu xizmati organ- lariga usib boruvchi yakun bilan chorak va yillik moliyaviy hisobot- larni taudim etish muddatlarida taudim etiladi.

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun soliu to’lovlari soliu xara­jatlari hisoblanadi. Moliyaviy resurslarning chegaralanganligi sharoitida korxonalarga soliu xarajatlarining turlari bo’yicha tuzilma va dinamikasini, moliyaviy resurslarning manbalarining ichki rezervlarini aniulash uchun soliu yukini doimo taulil uilib borishlari lizim. Soliu xarajatlari dinamikasini, asosan, ikki- ta omil: soliu solish bazasi miutsorining (SB) o’zgarishi va soliu stavkasini (S) o’zgarishi aniulaydi. Aniu bir soliuning soliu so­lish bazasi miudorini o’zgarishining soliu to’lovining summasiga ta’sirini quyidagi formula oruali aniulash mumkin:

Usish (pasayish) ST = (SB, — SB₀) x S₀, sum

Soliq stavkasining soliq to’lovining summasiga ta’sirini quyi­dagi formula orqali aniqlash mumkin:

O’sish (pasayish) ST = (S, — S₀) x SB₀, sum

bunda, 1 va 0 indekslari joriy va bazavaiy (rejaviy) davrlar- ga to’g’ri keladi.

Soliq to’lovi usishining algebraik summasi har bir omilning ta’siri natijasida ko’rib chiuilayotgan davr uchun sshgiu to’lovi summa­sining o’sishiga teng. Xisob-kitoblar shuni ko’rsatadiki, oxirsh yillarda «O’TY» «O’TY»AJ ning soliu xarajatlarining oshishi asosan resurs soliuggari va to’lov­lari, mol-mulk solish va Xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom- ning 1-ilovasiga asosan foyda soligi bo’yicha soliuua tortiladigan bazaga kiritiladigan xarajatlar hisobiga yuz bermouda.

Soliq xarajatlarini hamda «O’TY»AJning bo’linmalarida soliq solish bo’yicha jazo choralarini pasaytirish maqsadida: ttarkdan o’rnatilmagan va ishlatilmayotgan ishlab chiqarish mashinalari, asbob- uskunalarni, inventarlarni chiqarish, vaqtincha ishlatilmayotgan ishlab chiqarish fondlarni va er maydonlarni ijaraga berish; tu­gallanmagan qurilish hajmlarini uisuartirish lozim.

NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Temir yo’l transportining soliq tizimining xususiyatlarini va ularga ta’sir ugkazuvchi omillarni sanab bering.
   
2. 
   Temir yo’l transportining soliu tizimini ishlashining uuuuuiy asos- larini aytib bering.
   
3. 
   Soliu tizimining asosiy elementlarini sanab bering.
   
4. 
   Temir yo’l kompaniyasining Davlat byudjetiga soliu to’lovlari tuzilmasi tsndensiyasini tavsiflab bering.
   
5. 
   Temir yo’l kompaniyasining barcha soliu to’lovlari summasida foyda soligi ulushining pasayishi nimalar bilan tushuntiriladi.
   
6. 
   Temir yo’l transportining ijtimoiy soha sub’ektlarini soliuua tortishning zamonaviy xususiyat tavsiflab bering.
   
7. 
   Temir yo’l kompaniyasining tuzilmaviy bo’linmalari tomonidan qanday soliu to’lovlar maxalliy byudjetga to’lanadi va nima uchun?
   
8. 
   Temir yo’l kompaniyasining byudjetdan tashuari jamgarmalarga maj­buriy badallar va ajratmalar tarkibini tavsiflab bering.
   
9. 
   Temir yo’l kompaniyasining byudjetdan tashuari jamgarmalarga maj­buriy badallar va ajratmalar tuzilmasini o’zgarishining omillaripi sa­nab bering.
   
10. 
    Temir yo’l kompaniyasining tushumidan qanday soliular undiriladi?
    
11. 
    Temir yo’l komnaniyasida uushilgan qiymat solivshi hisoblashning xususiyatlari nimalardan iborat?
    
12. 
    Temir yo’l kompaniyasining soliuua tortiladigan foydani hisob­lash tartibini tavsiflang.
    
13. 
    Temir yo’l kompaniyasining tannarxiga uaysi so.' l ar va to’lovlar olib boriladi?
    

8-mavzu. Asosiy vositalarning kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda qatnashuvining moliyaviy ta’minoti
Reja
1.Asosiy vositalarning tarkibi, ahamiyati, axborot manbalari.

2. Temir yo‘l kompaniyasi asosiy vositalaridan foydalanishning o‘ziga xos hususiyatlari.

3. Asosiy vositalardan samarali foydalanish imkoniyatlari.
Asosiy vositalar - korxona tomonidan uzoq muddat davomida foydalanish uchun amal qiladigan moddiy aktivlardir. O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining 5-son milliy standartining 7- bandiga asosan «asosiy vositalar - uzoudavom etadigan vaqt mobaynida (bir yildan kuproq vaqt davomida) moddiy ishlab chiqarish sohasida ham, ishlab chiqarish sohasida ham amal qiladigan, shuningdek ijaraga berish uchun foydalaniladigan moddiy aktivlardir».

Asosiy vositalarga mehnat vositalari. stanoklar. mashinalar, utkazuvchi moslamalar va hakozolar hamda ish jarayonining moddiy sharoitlari - temir yo’l qurilmalari, binolar, harakatdagi tarkib va boshqalar kiradi.

Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida kup marta ishlatiladi va o’zining qiymatini asta-sekin o’rnatilgan foydalanish mud- dati mobaynida eskirishni (amortizatsiyani) hisoblash oruali ish­lab chiqarish xarajatlariga o’tkazadi.

Asosiy vositalarga quyidagilar kiradi:

• 
  qiymatidan uat’iy nazar bir yildan kam ishlatiladigan meu­nat uurollari;
  
• 
  qiymatidan uat’iy nazar maxsus instrumentlar va maxsus mos­lamalar;
  
• 
  qiymatidan va foydalanish muddatidan uat’iy nazar maxsus kiyim, maxsus oyoq kiyim va yotoq buyumlari.
  

Ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatida mo’ljallangaxxligiga qarab asosiy vositalar ishlab chiqarish va noishlab chiqarish asosiy vosi­talari ga bulinadi.

Temir yo’l kompaniyasining ishlab chiqarish asosiy vositalari- ga: temir yo’l inshootlari, yuk va yo’lovchi vagonlar, lokomotivlar, mashinalar, stanoklar, SSB va aloua moslamalari, energotizimlar hamda ishlab chiqarish jarayoni uchun mo’ljallangan binolar, omborlar, rezervuarlar, transport vositalari kiradi. Noishlab chiqarish asosiy vosigalariga ishlab chiqarish jarayonida bevosita qatnashmaydigan vositalar (uy joy-kommunal xo’jaliklarining, tibbiy muassasalarning, oquv yurtlarining, klublarning va boshqalarning asosiy vositalari) kiradi. «O’TY» temir yo’l kompaniyasi­ning ishlab chiqarish asosiy vositalari ularning umumiy qiymati-ning 90 foizini tashkil etadi, asosiy vositalarning taxminan 10 foizi noishlab chiqarish asosiy vositalariga to’g’ri keladi.

Ishlab chiqarish asosiy vositalarida quyidagilar farqlanadi:

• 
  aktiv qismi - ishlab chiqarish jarayonida bevosita uatnashadi; aktiv qismining ulushi - «O’TY» AJning asosiy vositalarining umu­miy qiymatining taxminan 35%ini tashkil etadi;
  
• 
  passiv qismi - ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirish uchun kerakli shart-sharoitlarni yaratish uchun mo’ljallangan temir yo’llar, kupriklar va boshqalar.
  

Korxonaning asosiy ishlab chiqarish vositalarining mavjudligi zarur rezervlarni hisobga oladigan ishlab chiqarish dasturiga mos kelishi lozim.

Xo’jalik faoliyati jarayonida asosiy vositalardan foydalanish darajasiga qarab quyidagi grushgalarga bulish mumkin: ishlab chiqarish jarayonida ishlatilastgan, zaxirada, konssrvaiiyada, ijarada to’rgan asosiy vositalar.

5-son BXMSga asosan (11-14-bandlar) asosiy vositalarni baholashning to’rtta guri mavjud: boshlangich, joriy, qoldiq va tugatish.

Boshlangich qiymat - asosiy vositalarni barpo etish (qurish va qurilishni oxiriga etkazish) yoki sotib olish bo’yicha amadsa uilin- gan xarajatlar qiymatidir, bu qiymatga to’langan va urn i uoplan- maydigan soliular (yigimlar), shuningdek u skupal arni etkazib berish, montaj qilish, o’rnatish, ishga tushirish xarajaglari va aktivdan ko’zda tutilgan maqsadsa foydalanish uchun uni ishga yaroqlilik uolatiga keltirish bilan bevosita bogaiu bo’lgan boshqa xara­jatlar ham kiradi.

Asosiy vositalarning boshlagich qiymati pulning qadrsizlanish sur’atlarini hisobga olgan holda vauti-vauti bilan qa baholanishi mumkin. Qayta bauolashni hisobga olgan holda asosiy vo­sitalarning qiymati qa tiklangan qiymat deb ataladi.

Joriy qiymat - asosiy vositalarning muayyan bir vautda amal- dagi bozor narxlari bo’yicha qiymati yoki aktivlar xabardor manfa­atdor tomonlar o’rtasida almashtirilishi mumkin bo’lgan sum maem - dir.

Qoldiq qiymati - asosiy vositalarning boshlangich (qa tik­langan) qiymati bo’lib, to’plangan amortizatsiya qiymati chiqarib tashlanadi.

Tugatish qiymati - aktivlarning asosiy vositalarni foydali xizmat muddati oxirida kutilayotgan tu gati ig chogida ko’zda tutiladi- gan qiymati bo’lib, undan asosiy vositalarni chiqarib tashlash bo’yicha kugilayotgan xarajatlar chegiriladi.

Qaralanadigan summa - xo’jalik yurituvchi sub’ekt keyinchalik aktivdan foydalanish hisobiga, shu jumladan tugatish qiymati hisobiga uoplanishini kutayotgan summasidir.

Asosiy vositalar korxonaning ishlab 'shuarish-texnik asosini tashkil etadi, uning ishlab chiqarish salouiyatini va imkoniyatlarini ko’rsatadi, mausulotning raqobatbardoshligiga ual uiluvchi ta’sir ko’rsatadi. Asosiy vositalarni samarali ishlatishning ahamiyati juda ham kattadir. Temir yo’l kompaniyasining, shu jumladan mablag’larni boshqarish, korxonalar va tuzilmaviy bo’linmalarning xo’jalik fao- liyatinn qanday boshqarishni tashkil etish vazifasi bo’lib uolmoutsa. Ulardan maqsad:

• 
  birinchidan, tarmoqning asosiy vositalarini samarali ishlatish;
  
• 
  ikkinchidan, asosiy vositalarni qayta tiklashni ta’minlash uchun temir yo’l kompaniyasi yetarli miudorlarda moliyaviy resurslarga ega bulish.
  

Kompaniyaning moliyaviy resurslari uning barcha korxonalari va tuzilmaviy bo’linmalarida shakllanadi. Bu resurslar sotishdan olingan foyda va majburiy ajratmalar shaklida «O’TY» AJ hisob ra- hamida to’planadi va asosiy vositalarni qa tiklashni moliya- lashtirishga yo’naltiriladi.

Asosiy vositalarni modernizatsiyalashni, ularni kapital ga’- mirlashni, yangi uarakatdagi tarkibni xarid uiliigni, eskirganla- rini almashtirishni, ularni samarali ishlatishni moliyaviy ta’minlash uchun temir yo’l kompaniyasiga kerakli moliyaviy resur­slarni shakllantirishni tashkil etishda moddiy-texnika bazasini va meunat jamoasining moddiy va madaniy uayot darajasini oshi- rishni ta’minlashda foht muuim ahamiyat kasb etadi. SHuning uchun, asosiy vositalarni uayga tiklashni moliyaviy ta’minlash uchun mo’ljallangan moliyaviy resurslarni shakllantirishga «O’TY» AJning ishlab chiqarish-moliyaviy faoliyatini boshqarishning barcha pogo- nalarida alouida ahamiyat berilmouda.

Asosiy vositalarni qa tiklashga yo’naltirilgan moliyaviy resurslarning etishmasligi temir yo’l kompaniyasining ishlab chiqarishga va ijtimoiy sohasiga investitsiyalarni uisuarishiga, uning asosiy faoliyatining sifat ko’rsatkichlari darajasining pasayishigiga olib keladi, yuk va yo’lovchi tashish raqobatbardoshlitiga sal­biy ta’sir ko’rsatadi.

Temir yo’l kompaniyasining asosiy vositalarini qa tiklash­ni moliyaviy ta’minlash uchun mo’ljallangan moliyaviy resurslar­ning miutsori va tarkibi «O’TY» AJning korxonalari va tuzilmaviy bo’linmalari tomonidan ularni boshqarishni tashkil etish va sama­rali foydalanish bilan bevosita bog’liu. «O’zbekiston temir yo’lla- rsh- davlat-aksiyadorlik temir yo’l kompaniyasining boshqaruv tizi­mini takomillashti rish, temir yo’l transporti korxonalarini va tashkilotlarini xususiylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish, investitsiyalarni, jumladan chet el investitsiyalarini jalb etish, tar- mou korxonalarini rivojlantirish, texnik jiuatdan qa uurol- lantirish va modernizatsiya qilish maqsadida O’zbekiston Resnublika­si Prezidentinint 2001 yil 2 martdagi Farmonini bajarish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2001 yil 3 martdagi «O’zbekiston temir yo’llari» «O’TY» AJning boshqaruv tuzilmasini yanada takomillashtirish to’g’risida»gi 108-son uarori uabul uilindi.

O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maukamasining 2001 yil 3 martdagi 108-son uarorida quyidagilar ko’zda tutilgan:

• 
  tasdiqlangan ruyxatga muvofiu korxonalar va tashkilotlarni bosuichma-bosuich ochi u aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish chora- tadbirlarini amalga oshirish;
  
• 
  tasdiqlangan ruyxatga muvofiu uz ichiga 30 xo’jalik jamiyatla- rini oladigan xo’jalik jamiyatlarining ustav fondlaridagi dav­latga tegishli ulushlarni tuliu sotish, igu jumladan xususiy mulk sifatida sotish;
  
• 
  tasdiqlangan ruyxatga muvofiu xalu iste’mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korxonalar va tashkilotlar hamda ijtimoiy inf- ratuzilma ob’ektlari yuz foiz xususiylashtirilishini, shu jumla­dan xususiy mulk sifatida sotilishini ta’minlash.
  

Qarorda ko’zda tutilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish temir yo’l kompaniyasining asosiy vositalarini qayta tiklashni moliya­viy ta’minlash va samarali foydalanish uchun zaruriy shart-sharo- itlarni yaratadi.

Temir yo’l transporti - bir necha sohani uz ichiga oladigan tarmoq, uning tarkibiga egalik qilish va foydalanish tartibi ma’lum xususiyatlar bilan xarakterlanadigan, o’zining ahamiyatiga qarab turli asosiy vositalar kiradi. Moliyani tashkil etishda bu xususiyatlarni inobatga olish lozim.

Asosiy xususiyatlardan biri - mulkka egalik qilish mauomining turlichaligidir: tashish jarayonida bevosita uatnashadigan asosiy vositalar bilan bir uatorda temir yo’l transporti mol-mulkining tarkibiga unda bevosita uatnashmaydigan asosiy vositalar ham ki­radi. Temir yo’l transportining uzluksiz tashish jarayonini, uara- kat xavfsizligini va avariya-tiklash ishlarini olib borishni be­vosita ta’minlaydigan uarakatdagi tarkibi, umumiy foydalanish- dagi temir yo’llar va boshqa mol-mulk davlat mulkiga tegishli.

Temir yo’l transportining tashish jarayonida bevosita uatnashmay- digan mol-mulki uonun uujjatlarida belgilangan tartibda xususiy- lashtirilishi mumkin («Temir yo’l transporti to’g’risida»gi Qonunning 3-moddasi). «O’TY» AJ boshqaruvini tatpkil etishni takomshtlash- tirishni amalga oshirish jarayonida Vazirlar Maxkamasining 2001 yil 3 martdagi 108-son kdroriga asosan uning korxonalarining va tashkilotlarinin g bir qismi ochiq aksiyadorlik jamiyatlariga aylan- tirilmoqda, tashish jarayonida bevosita katnashmaydigan boshqa kss- mi erkin sotuvga quyiladi, shu jumladan xususiy mulkka.

Temir yo’l transporti korxonalari, muassasalari va tashkilotla­rining foydalanishidagi, egaligidagi va ixtiyoridagi mol-mulkni sotish «Temir yo’l transporti to’g’risida»gi Qonunning 5-moddasiga asosan amalga oshiriladi.

Temir yo’l transportining asosiy vositalaridan foydalanishdagi boshqa muxim axamiyatlaridan biri — vositalarning bir qismi bitta korxonaning balansida turadi, boshqa korxona esa undan foy- dalanadi. Masalan, tashish jarayoniga xizmat ko’rsatuvchi yo’l xuja- liklari va bo’linmalari infratuzilmaga egalik kiladi, ammo ular­dan tashish ishlarini amalga oshirayotgan va yuklarni ekspeditsiya qilayotgan korxonalar foydalanadilar. Savol tug’iladi: infratuzilmani rivojlantirishda va samarali ishlatishda manfaatdorlikni oshirish uchun infratuzilma xarajatlarini kdnday qilib samaralirok qoplash mumkin? O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 2001 yil 3 martdagi «O’zbekiston temir yo’llari» «O’TY» AJning boshqaruv tuzilmasini yanada takomillashtirish to’g’risida»™ 108-son karorini baja- rishda asosiy vositalarga egalik qilish va ularni samarali ishlatish to’g’risidagi masalalar xal etiladi.

Temir yo’l kompaniyasining asosiy vositalaridan foydalanishda uchinchi muxim xususiyat - O’zbekiston Respublikasining butun Xududida uning tarkokdvdlishdir, bu ulardan samarali foydalanishni tashkil etishni kiyinlashtiradi. Bu xususiyat temir yo’l kompaniya­sining moliyasini tashkil etishda tuzilmaviy bo’linmalarning xo’jalik faoliyatini boshqarmaning kupi zveno raxbarlarining, odatda, uzokda joylashgan korxonalar raxbarlarining, asosiy vositalar- dan samarali foydalanish uchun man faatdorl i gi n i va javobgar- ligini oshirishga undaydi. Bu raxbarlar fatsatgana asosiy vosita- lardan samarali foydalanishi uchun javobgar bulmasdan, balki uz mintakasida talab bozorini o’rganish bil im iga ega bulish, ular­ning ixtiyoridagi asosiy vositalardan samarali foydalanishida tdshabbuskorlikni ko’rsatishlari lozim.

Turtinchi xususiyat - temir yo’l transporti ishlab chiqarishga lguljallangan «passiv» asosiy vositalarning sezilarli ulushiga ega bo’lgan katta mablag’larni talab etadigan tarmoq xisoblanadi. Ular­ning rivojlanishi tashish xajmiga (masalan, yo’l xujaligi ulushiga temir yo’l kompaniyasi asosiy vositalarining 50 foizdan ziyodrogi turri keladi) to’g’ri botlikdikda emas, bu tashish tannarxida shart­li-doimiy xarajatlarning yukrriligini - 60-65 foiz - talab etadi. Bu degani: yuk tashish xajmini oshishi bilan, masalan 10 foizga, ekspluatatsion xarajatlar faqatgina 3,5-4 foizga oshadi, bu tashish xajmini oshirishning yuqori samaradorligidan, temir yo’lning ish­lab chiqarish suvvatidan to’larots foydalanishni ta’minlashdan dalo- lat beradi.

Bozor munosabatlarini shakllantirish sharoitlarida mamlakat te­mir yo’l transportining xo’jalik faoliyatida xisobga olish kerak bo’lgan mulkka egalik kdlishning yangi formalari paydo bo’ladi.

Masalan, «O’TY» AJ sgansiyalariga MDXni boshqa davlatlarining temir yo’llariga tegishli vagonlarda yuklar keladi. «O’TY» AJ liniya- l ar id a vagonlarni turish vakti vagon egasining mamlakatida chet el valyutasida to’lanadi. Vazifa: shunday vagonni tezlik bilan busha- tish va mulk egasini yo’lga kechiqtirmasdan junatish.

Xozirgi sharoitlarda mulkchilikning boshqa turlari keng yoyil- moqda. Asosiy vositalarni samarali ishlatishni ta’minlashda te­mir yo’l transportining ishlab chiqarish saloxiyatining asosiy tar- kiblaridan biri bo’lgan tashabbuskorlikni, tadbirkorlikni ko’rsatish uchun shart-sharoit yaratish zarurati tugilmoqda. Ma’lumki, xar bir moddiy boylik, igu jumladan asosiy vositalar xam, undan yuqori darajadagi foydani chiqarib olish, samarali foydalanish uchun yaratilgan.

«O’TY» AJning saloxiyatiga etarli darajadagi talabni mav­jud bulmagashtigi sababli asosiy vositalarining bir qismi to’liq- siz iiglatilmoqda. Asosiy vositalarni bajarilayotgan ishlarning Xajmiga moslashtirishning maqsadga muvofikligi paydo bo’ladi. Bun ga turli yo’llar bilan erishish mumkin: ishlatilmayotgan mol- mulkni konservatsiya qilish, amortizatsiya to’liq xisoblanmagan, lekin ulardan kelgusida foydalanish yaroksiz bo’lgan mol-mul kii xisobdan chiqarish, sotish, boshqalarga berish xamda ularni moder­nizatsiya, qayta tiyutash yordamida foydalanishga yana qaytarish. Iqtisodiy adabiyotlarda ta’kidlanishicha, ishlamayotgan asosiy vosita­larni soliq solish va amortizatsiya bazasidan chiqarish va korxona uchun qulay sharoitda xo’jalik oborotiga qaytarish huquqlari bilan konservatsiya qilish eng operativ va qulay xisoblanadi.

Ishlatilmayotgan mol-mulkni konservatsiya qilish temir yo’l kom­paniyasining xamda davlatning manfaatlariga ta’sir kiladi. Kompa­niya bajarayotgan tashishlarning va boshqa xizmatlarning turli uzga- rishlarida uning ixtiyorida qonun xujjatlari bilan mumkin bo’lgan manbalar xisobiga katta mablag’lar kolishiga manfaatdordir. U xisob- lanadigan amortizatsiya miqdorlarini sakdab kolishdan manfaatdor- dir, chunki amortizatsiya soliqka tortilmaydi va tarmoqning moddiy bazasini rivojlantirish uchun moliyaviy resurslarning asosiy manba- ini ifodalaydi. U foyda miqdorini oshirishga ham manfaatdor. chun­ki foyda kancha kup bulsa, temir yo’l kompaniyasining ixtiyorida shuncha kup foyda krladi. Ammo, foyda soliqka tortiladi.

«O’TY» AJ amaliyotida ishlamayotgan asosiy vositalarning korserva- siyasi lokomotiv xujaligida keng kullaniladi.

Kompaniyaning mol-mulki, shu jumladan asosiy vositalari, quyidagi manbalar hisobiga ishlatiladi va tuldiriladi:

• 
  mausulot, ish, xizmatni realizatsiya qilishdan xamda xo’jalik faoliyatining boshqa turlaridan olingan daromadlar;
  
• 
  kompaniya tomonidan sotib olingan kimmatli koozlardan olin­gan daromadlar;
  
• 
  aksiyador va boshqa davlat mulkiga tegishli bulmagan sub’ekt­larning foydasidan dividend ko’rinishida olingan daromadlar;
  
• 
  byudjet va boshqa markazlashgan assignadiyalar va quyilmalar;
  
• 
  O’zbekiston Respublikasining qonun uujjatlari bilan takik- lanmagan boshqa manbalar («O’TY» AJ Nizomi, lV-bulim, 3-band).
  

Temir yo’l kompaniyasining moddiy-texnika bazasini ishlatish va rivojlantirish uchun moliyaviy resurslarning asosiy manbai bo’lib, tashish va yordamchi-ko’makdosh faoliyatning mausulot (ish, xizmat)ini sotishdan olingan daromadlari hisoblanadi. Asosiy vo­sitalarni yangilash va rivojlantirishga ishlatiladigan «O’TY» AJ­ning moliyaviy resurslari - foyda va amortizatsiya ajratmalari - kompaniyaning sotishdan olingan daromadlari hisobiga shakllana- di. «O’TY» AJ daromadlarining 50 foizdan ziyodrogi asosiy vosita­larni ishlatishga, ta’mirlashga va rivojlantirishga yo’naltiriladi.

Kompaniyaning moddiy-texnika bazasini rivojlantirish uchun kerak bo’lgan moliyaviy resurslarning aksariyat qismi moliya bozo- rida aksiyalarni, obligatsiyalarni sotish orqali hamda kredit in- vestiniyalari shaklida jalb etilishi mumkin.

Korxonani rivojlantirishning moliyaviy manbalarini togshsh, bozor iqtisodiyoti sharoitida pul mablag’larini samaralirok inve­stitsiya qilish yo’nalishlarini aniqdash muuim ahamiyat kasb etmoqda. Moliyani boshqarish sohasida yutukdarga erishish «O’TY» AJning iqtisodiy xizmat xodimlarining gashabbuslariga. ma’lum uolatlarda odat- dan tashqari karorlarni topish va ipshatishni bilish, ularni ishla­tish samarasini oshirishga bog’liq.

Temir yo’l transportining asosiy ishlab chiqarish vositalaridan samarali foydalanish quyidagi kursagkichlar bilan ifodalanadi:

Fond qaytimi - korxona faoliyatining moliyaviy natijasini (foy­da, sotishdan olingan sof tushum) hamda tashish uajmini asosiy ish­lab chiqarish vositalariga nisbati sifatida aniqdanadi.

Keltirilgan ko’rsatkichlar odatda dinami ka da taulil uilina- di - ularning dinamikasining tendensiyasi o’rganiladi.

Savol tu gil ad i: temir yo’l kompaniyasining asosiy vositalari­ni samarali ishlatishni qanday tashkil etish kerak? Bu maqsadlarda moliyaviy vositalardan qanday foydalanish kerak?

Iqtisodiy adabiyotlarda bizning fikrimizcha. jamoa va shaxsiy manfaatni belgilamasdan, jamiyat manfaatini sobitqadamlik bi­lan amalga oshirib bulmasligi to’g’risida deyarli asoslangan fikrlar keltirilgan.

Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda ishchilarning manfa- atdorligiga ta’sir etishning iqtisodiy vositalari sifatida mukofotlash tizimi va foydani tausimlash mexanizmlari ishlatiladi, ular­ning asosida mausulotni, xizmatni realizatsiyasidan olingan daromadlar va foyda yotadi. Biroq, oxirgi vaqtlargacha asosiy vositalarni samarali ishlatishdagi manfaatdorlikni tashkil etishning iqtisodiy vositalari etarli darajada uullanilmagan. Buning asosiy sabab- lardan biri - asosiy vositalarni samarali ishlatishdagi manfaatdor­likni ragbatlantirishning barcha tomonidan uabul uilingan uslubiyo- ti mavjud emas.

Temir yo’l kompaniyasining asosiy vositalarini ishlatish sa­maradorligini oshirish maqsadida asosiy vositalarni samarali ishlatishda manfaatdorlikni tashkil etish oruali ishchilarni uara- kat tarkibini, mexanizmlarni, mashinalarni, asbob-uskunalarni ishlab chiqarishga oid bulmagan tuxtab turishlariga yo’l qo’ymaslikka chaqiruvchi iqtisodiy vositalarni qo’lash taklif etiladi. Ish­latilmayotgan ob’ektlarni konservatsiyaga o’tkazish, ijaraga berish, uonun uujjatlarida o’rnatilgan tartibda sotish kerak. Tashish tex- nologiyalarini takomillashtirish, tashish bilan boptiu ishlarni (yuklash-tushirish, uarakat va boshqalar) bajarish. Tashish xajmlarini oshirishning barcha imkoniyatlarini aniulash va ishlatish, yordamchi-ko’makdosh ishlab chiqarish ishlarini bajarish.

Bu borada iqtisodchining vazifasi - kameral ish bilan cheklan- masdan - rejalashtirish, hisobni olib borish, xrkalik faoliyati ko’rsatkichl arini, olib borilayotgan kuzatish materiallarini va uiso- botlarni o’rgana turib, asosiy ishlab chiqarish vositalaridan sama­rali foydalanish yo’llarini doimo uidirish, bu maqsadlarda moli­yaviy tizimning imkoniyatlarini, uning «O’TY» AJ, bo’linmalarning ishlab chiqarish salouiyatini samarali ishlatishda meunat jamoasi- ni manfaatdorligini tashkil etish va kuchaytirishga ta’sir etuvchi mexanizmni aniulashga uaratilishi kerak.

Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida uatnasha turib, uushilib ketadi, ularning qiymati ishlab chiqarilayotgan mausulot- ga, ko’rsatilayotgan xizmatlarga asta-sekin rtadi.

Asosiy vositalarning eskirishi deganda ishlab chiqarish euti- yojlarini uondirish uobiliyatini asta-sekin yuuotish tushiniladi.

Eskirish jismoniy va ma’naviy eskirishga bulinadi.

Jismoniy eskirish ikki omil ta’sirida paydo bo’ladi:

• 
  birinchidan, asosiy vositalarga buzuvchi uarakatlarni ko’rsatuvchi tabiiy sharoitlar ta’siri ostida;
  
• 
  ikkinchidan, ishlab chiqarish jarayonida ishlatish darajasining ta’siri ostida.
  

Ma’naviy eskirish - yangi, takomillashgan va iqtisodiy jixdtdan foydali asosiy vositalarni paydo bulishi natijasidagi asosiy vosi­talarning konstruktiv va iqtisodiy eskirishi.

Pul ko’rinishida ifodalanadigan asosiy vositalarning ilmiy me’yorlangan eskirishining miqdori amortizatsiya ajratmalari deb ata­ladi. Amortizatsiya ajratmalari hisobiga asosiy vositalar yangilana- di, rivojlanadi.

Amortizatsiya eskirishning baxuitangan xizmat muddati davomida aktivning amortizatsiya kdshinadigan qiymatini muntazam taksim­lash va kxyta o’tkazish tarzida qiymat bilan ifodalanishidir (5- son BXMS 9-band).

Amortizatsiya ajratmalarining miqdori asosiy vositalar qiymati va amortizatsiya ajratmalarining normalariga bog’liq

Amortizatsiya normasi - amortizatsiya ajratmalarining yil uchun rejaviy miqdori.

Amortizatsiya ajratmalarining yillik normalari (N) asosiy vositalarning qiymatiga (AV) foiz ko’rinishida belgilanadi:

1997 yilning 1 yanvaridan boshlab O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 09-son xatiga asosan amortizatsiyani hisob- lashda asosiy vositalar beshta guruxda yillik amortizatsiya norma- larining quyidagi miqdorlarida birlashtirilgan:

1. 
   Engil avtomobillar, maxsus asbob-uskuna, inventar va ji- Kozlar, kompyuter l ar, periferiya ko’rilmalari va m a’lum otlarni qayta ishlash uskunalari - 20%;
   
2. 
   Xarakatdagi avtotransport tarkibi, sanoatning barcha tarmoqla- ri uchun mashinalar va uskunalar, ko’rilish uskunalari, ofislar uchun mebel - 15%;
   
3. 
   Temir yo’l traneporti vositalari, kuch-kuvvat beradigan mashi­nalar va uskunalar, elektr uzatish va aloqa ko’rilmalari - 8%;
   
4. 
   Binolar, inshootlar va imoratlar - 5%;
   
5. 
   Boshqa guruklarga kiritilmagan, amortizatsiya qilinadigan ak­tivlar -10%.
   

«O’TY» AJ asosiy faoliyat korxonalarining xssob siyosati to’g’risi- dagi nizomda belgilangan: amortizatsiya ajratmalari ni hisoblash amor­tizatsiya ajratmalarining yagona normalari asosida amalga oshirilsin. Yo’l xujaligi boshqarmasi va uning filiallari yo’lning usgki kat- lami bo’yicha amortizatsiyani hisoblashda ishlab chiqarish usulidan foy- dalanishadi (Nizomning 15-bandi).

Asosiy vositalardan intensiv foydal anilganda. shuningdek fan- texnika tarakkisti, asosiy vosigalarning eskirishiga katta ta’sir o’tkaz- ganda, asosiy vositalarning eskirishi jadallashtirilgan amortizatsiya nuli bilan ifodalanadi, bu esa quyidagi usullar bilan chiqariladi:

• 
  amortizatsiyaning ikki baravar ko’paytirilgan me’yori bilan ka- mayadigan qoldik usuli;
  
• 
  yillar yigindisi usuli (kumulyativ usul).
  

Kamayadigan qoldik usulining moqiyati shuidan iboratki, baro- bar (to’g’ridan-to’g’ri) ishlab chiqarish usulidagi eskirish me’yori asosiy vositaning qoldik qiymatiga kullaniladi (kunaytiriladi).

Yillar yigindisi usuli (kumulyativ usul)ni kullashda kar bir yilda amortizatsiya me’yori amortizatsiya muddatining oxirigacha kel­gan amortizatsiya qilinadigan qiymatdagi ulush sifatida aniqlanadi. Bu ulush amortizatsiya ajratmalari tugagungacha kelgan to’liq yil­larning miqdori ni amortizatsiya muddati ni tashkil etuvchi yillar­ning tartib soni miqdoriga taksimlash yo’li bilan aniqdanadi.

Jadallashtirilgan amortizaniyada qonun kujjatlarida o’rnatil­gan amortizatsiya normalariga ikkidan yuqori bo’lgan koeffitsient- ni kullash lozim, o’rnatilgan normalardan oshgan kiem i ni foyda soligining soliq solish bazasiga kiritish lozim.

Zaxirada yoki konssrvaniyada to’rgan asosiy vositalar bo’yicha amor­tizatsiya hisoblanmaydi.

Nomoddiy aktivlar bo’yicha amortizatsiyani hisoblash teng ulush- larda ularning foydalanishga yarokdilik muddati mobaynida amalga oshiriladi. Agar foydalanishga yarokdilik muddatini annkdashning iloji bulmasa, amortizatsiyaning muddati 5 yil kullanilsin.

Amortizatsiya ajratmalarining summasi asosiy vositalarning da­stlabki (tiklash) qiymatidan va o’rnatilgan amortizatsiya normala- ridan kelib chiqkan kolda hisoblanadi. Amortizatsiya muddati tugaga- nidan sung eskirish hisoblanmaydi²³.

Asosiy vositalarning balans qiymatini ishlab chiqarish xara­jatlariga to’liq o’tkazishidan oldin hisobdan chiqarilgan kolda hisob- langan amortizatsiya korxonaning ixtiyorida koladigan foyda kiso- biga koplanadi. 2001 yilning boshida «O’TY» AJning xo’jalik yurituvchi sub’ektla- rida asosiy vositalarni kbayta bauolash amalga oshirilgan. Uni 2001 yil 1 yanvar uolatiga amalga oshirish tartibi O’zbekiston Respublika­si Makroikdisodiyot va statistika vazirligining va Moliya vazirli- gining 2001 yil 6 yanvardagi kdrori bilan tasdikdangan. Asosiy vosi­talarni bauolashning quyidagi umumiy koidalari va tamoyshshari mav­jud:

1. 
   Asosiy fondlar qiymatini kbayta bauolash 2001 yilning 1 yan- varidagi uolat bo’yicha, qayta bauolash o’tkazilgan davrdagi narxlar darajasidan kelib chiuib o’tkaziladi.
   
2. 
   Qayta bauolash paytida asosiy vositalarning to’liq, tiklanish qiymati, ya’ni agar tashkil ot qayta bauolash sanasida mavjud bo’lgan bozor narxlari va tariflari bo’yicha ularni xuddi shunday yangi ob’ektlarga to’liq, almashgirishi shart bulsa, u amalga oshirishi ke­rak bo’lgan xarajatlarning to’liq, qiymati belgilanadi.
   

To’liq, tiklanish qiymati ob’ektlarning qayta tiklash xarajag­lari asosida aniqdanadi.

Ma’naviy eskirgan ob’ektlarning to’liq tiklanish qiymati ham uakdkatdagi xarajatlar asosida aniqdanadi.

3. 
   Tashkil otning mulkida, uning xo’jalik yuritishida, tez kor boshqaruvshga va uzok muddatli ijarasida bo’lgan barcha asosiy vosi­talar qayta bauolanadi.
   
4. 
   Asosiy fondlarning to’liq shklanish kiymagi tashkilotning xouishiga karab, yangi ob’ektlarga doyr xujjatlar asosida tasdik- langan bozor narxlari bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri qayta hisoblash yo’li bilan yoki asosiy fondlar qiymatining o’zgartish indekslarini kullagan holda alokida ob’ektlarning dastlabki qiymatini indeks - lash yo’li bilan belgilanadi.
   

Bunda asosiy fondlarning bir turdagi ob’ektlari bo’yicha (rusumlar, turlar va hokazolar bo’yicha) yagona usul kullaniladi.

5. 
   Foydalanish muddati tugagan va ularga eskirish to’liq hisoblangan alouida ob’ektlarning dastlabki qiymatini qayta baholash 1-PF shakli bo’yicha hisoblanadi, uning tegishli grafalarida dast­labki qiymat va qayta baholashdan keyin to’liq tiklanish qiymati ko’rsatiladi.
   

Ularning to’liq eskirishi ko’rsatiladi va bu ob’ektlarning tik­lanish qiymati keltirilmaydi, garchi ular to’liq jismoniy eskirishgacha xizmat qilishlari mumkin. 5-son BXMSning 19-bandiga asosan tbayta baxrlash natijasida asosiy vositalar tiyutash qiymat bo’yicha hisob va hisobotda aks et-

tiriladi.

Davlat-aksiyadorlik temir yo’l kompaniyasining asosiy vositala­rini qayta bauolash natijasida 2015 yil 1 yanvar uolatiga ularning qiymati utgan yil ta nisbatan ouiran; asosiy faoliyatning xarajatla­rining umumiy summasida amortizatsiya ajratmalarining ulushi 2 ba­robarga oshgan. 2001 yilda amortizatsiya ajratmalarining umumiy sum­masi 3,3 mlrd.sumni yoki asosiy faoliyat bo’yicha kompaniyaning umu­miy xarajatlarining 5,2%ing tashkil etdi. Bu asosiy vositalarning yangilash i ni moliyalashtirish uchun yakka etarli emas.

Kapital kuyshtmalar korxonalarning asosiy vositalarini ko’pay- tirish va yangilash, ishlab chiqarish kuvvatini oshirish maqsadida yangi ko’rilish, tiklash va texnik jixdtdan qayta kurnllantirish bo’yicha barcha xarajatlarning jamini aks ettiradi.

Temir yo’l transportini rivojlantirishda kapital qo’yilmalarning asosiy yo’nalishlari bo’lib, temir yo’llarni Zykazish va ta­shish kuvvatlarini oshirish щeoblanadi. «O’TY»ni rivojlantirish konsepsiyasida faqatgina yangi ishlab chiqarishni tashkil etish uchun emas, balki importni urnini bosadigan moddiy-texnik resurslar­ni ishlab chiqarish uajmini oshirish uchun kam bazani yaratish maqsadida innovatsiya va investitsiyaga o’ziga tegishli mablangarning bir Qismini va qarzga olingan mablag’larni yunattirish siyosatiga kat’iy a mal qilish zarurati ta’kidlangan.

Respublika iqtisodiyotini jakon bozoriga kirishi munosabati bilan ham yuk, ham yo’lovchi tashishlarga ektiyojlarii usish prognozida O’zbekiston Respublikasi temir yo’l transportini rivojlanishining quyidagi asosiy vazifalari aniqdanadi:

• 
  transport vositalari parkini va tarmoqning yer usti infratuzilmasini rejali va sistematik yangilashni davom ettirish;
  
• 
  ta’mirlash bazasini yanada rivojlantirish;
  
• 
  iste’molchilarning oshib borayotgan talablarini hisobga olgan holda, servis xizmatlarining samaradorligini, sifatini va turlarini kentaytirishni oshirish maqsadida tashish jarayonining mavjud tsxnologiyalarini takomillashtirish va yangilarini joriy etish²⁴.
  

YAngi ko’rilish, rekonstruksiya, faoliyat ko’rsatayotgan korxonalar­ni kengaytirish pudrat kamda xo’jalik va ichki pudrat asosida ko’ri- lish-montaj tashkil otlari tomonidan bajarilmoqda.

Pudrat usulida buyurtmachi va pudratchi o’rtasida pudrat shartnomasi tuziladi. Unda ishlarni bajarish shartlari, muddatlari va ularga haq to’lash belgilanadi.

Xo’jalik usulida ko’rilish-montaj ishlari ko’rilayotgan ob’ektdan foydalanadigan tashkilot yoki korxona tomonidan bajariladi. Masalan, ko’rsatkichlarni (sgrelkalarni) markaziy boshqaruvini qurishda ishlarning bir kdtsmini signalizatsiya va aloqa ishchilari tomonidan bajariladi, kelgusida ular mazkur inshootlardan foydalanadilar.

Ichki pudrat usuli bilan bajariladigan ishlarga «O’TY» temir yo’l kompaniyasining tarkibiga kiruvchi boshqa korxonalar uchun ob’- ektlarni qurish kiradi.

Ob’ektlari i qurish, montaj ishlari yoki tiklash \amda asosiy vositalarni xarid qilish bo’yicha xarajatlarni moliyalashtirish faqatgina tasdikdangan loyika-smeta uujjatlari, moddiy va moliya­viy resurslarning mavjudligida amalga oshirilishi mumkin.

YAngi ob’ektni qurish, ishlayotgan korxonani rekonstruksiya silish, kengaytirish qiymati ishchi chizmalar bo’yicha kar bir ob’ekt- ga ishlab chiqiladigan smeta to’ziladi.

Temir yo’l transporti - iqtisodiyotning katta kapital talab kdla- digan tarmogidir. Uni yangilash va rivojlantirish uchun katta kapi­tal quyilmalarni talab etadi. «ZTY» temir yo’l kompaniyasi kozirgi vaktda karakatdagi tarkibni tuldirishda va yangilashda, yo’llar ni ng yuqori katlamlarini tuzatishda, aloqaning zamonaviy vositalarini xarid qilishda chuqur zaruratni \is etmoqda.

Temir yo’l transportidagi iqtisodiy islokotlarga baginglangan ishlarning birida foydalanilayotgan yo’lovchi elektrovozlarning ak- sariyatlarini xizmat qilish muddatlari bo’yicha inventardan hisob- dan chiqarish lozim; yuk elektrovozlarining 35 foiz, magistral tep- lovozlarning deyarli yarmini kam hisobdan chiqarish lozim. «O’TY» AJ­ning temir yo’llari masofasining aksariyat qismini ta’mirlash ish­lari uz vaktida o’tkazilmagan liniyalar tashkil etadi. Mamlakat te­mir yo’l transportining asosiy vositalarini zarur kolatga kelti- rish uchun temir yo’l kompaniyasi ixtiyorida yuk bo’lgan pul mablag’lari talab etiladi. Zarurat chetdan pul mablag’larini jalb etish­ga, investorlarni kidirishga majburlaydi. «O’TY» AJning rivojlan­tirish konsepsiyasida ko’rsatilishi bo’yicha moddiy-texnika bazasi­ni rivojlantirishda chet el investitsiyalarini va krediglarni jalb etish alokida akamiyatga ega.

Muammo shundan iboratki, potensidt investorlarni qanday kddib Kiziutirish. temir yo’l transportining investitsion jalb uiluvchan- ligini oshirish kerak. CHet el investiiiyalarini va kreditlarni kom­paniyaning va investorlarning maqsadlari ga javob beruvchi, ma’lum shartlarning mavjuddigidagina olish mumkin, ya’ni ma’lum investitsion jalb kiluvchanlik kerak.

Temir yo’l transportining investitsion jalb uiluvchanligi uozirgi vaktda katta emas. Bu tarmoqning moliyaviy natijalarining uoniuarsizligi sababli emas. Bu erda xammasi uz joyida - rentabel­lik koeffitsienti (xarajatlarga) 50 foiz atrofini tashkil etadi. Sabab boipua narsada - tashqi investitsiyalarni jalb etishning shart- sharoitlarini va mexanizmini yukdigidar.

Mhammo: investitsiyalarni qanday jalb etish kerak? Bu mhammo uozirgi vaktda temir yo’l transportida iqtisodiy islouotlarni amalga oshirish jarayonida asta-sekin ual etilmoqda. Moliyani mus- taukamlashda va tarmoqning investitsion edtouiyatshsh oshirishni ta’minlashda to’g’ridan-to’g’ri chet el investitsiyalari alouida ahami­yatga ega. Xozirgi vaktda chet el investitsiyalar i (kredit) 450 mln. AKD1 dollari miudorida amalga oshirilmoqda. Ularni kengrok.jalb etish uchun, prof. Uldjabaev ta’kidlashicha, chet el investorlari- ning nukgai nazaridan. mablag’larni foydadan qarishning ishonch- lirok mexanizmini va shakllarini joriy etish lozim.

Xozirgi vautda «O’TY » AJda etilayotgan temir yo’l trans- porgining moddiy-texnika bazasini yangilash va rivojlantirish bilan bog’liq mhammolari MDXning boshqa davlatlarida ham urga- nish predmeti hisoblanadi. SHu maqsadlarda, aksiyalarning 100 foiz davlatga tegishli bo’lgan ochiq aksiyadorlik jamiyati ga utish kutil- moqda.

Davlat korxonalariga Karaganda ochiq aksiyadorlik jamiyatining asosiy ustunligi - mol-mulkni boshqarishda qonuniy chegaralash mavjud bulmaganligida uabul qilingan majburiyatlarni bajarish- da ishonchlirokyaigida, moliyaviy instrumentlarni ishlatish orqali qo’shimcha pul mablag’larini jalb etish imkoniyatlarida va bosh- ualarda (2-bobga uarang).

Kelajakda, davlat tomonidan tartibga solishni faqat temir yo’l transporti infratuzilmasining xizmatlariga uullashga utish davlat tomonidan tartibga solish mikyosini qisqartiradi. Bu esa investor uchun juda muuim bo’lgan o’zgaruvchan tarif siyosatini olib borishga imkoniyat yaratadi. SH un/gay uilib, O’zbekiston Respublikasi Prezi- dentining 2001 yil 2 martdagi «Temir yo’l tansportini monopoliya­dan chiqarish va aksiyalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Far­moni va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maukamasining 2001 yil 3 martdagi «O’zbekiston temir yo’llari» davlat-aksiyadorlik kompanm- yasini boshqarishni tashkil etishni takomillashtirish to’g’risida»gi 108-son uarori asosida «O’zbekiston temir yo’llari» davlat-aksiyador­lik temir yo’l kompaniyasining boshqaruvini tashkil etishni takomil­lashtirish temir yo’l transportining zarur investitsion jalb etuv- chandigini yaratadi.

Moliyaviy zaxiralar ko’zda tutilmagan xarajatlarni va maxsus eutiyojdarni ta’minlash uchun, xususan, qa tiklash xarajatlari­ni moliyalashtirish uchun, temir yo’l kompaniyasi faoliyatining uz- luksizligini ta’minlash. uning ijtimoiy infratuzilmasini rivoj­lantirish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan zaxiraga quyila- digan pul mablag’larini ifodalaydi.

Moliyaviy zaxiralarni tashkil etish uonun xujjatlari yoki xo’jalik yurituvchi sub’ektning nizomida (soliuua oid uonun xujjatla­rini buzmagan xolda) ko’zda tutiladi.

Moliyaviy zaxiralarga: kapital zaxirasi, kapital ta’mirlash ishlarini amalga oshirish uchun mablag’lar zaxirasi, to’lanishi shub- uali uarzlar bo’yicha zaxira kiradi.

Kapital zaxirasi operatsion faoliyatdan ko’rilgan zararlarni uoplash, uz kapitalini tuldirish, foydani etmagan xollarida di- videgshlarni to’lash uchun foydadan uilinadigan ajratmalar xisobi­ga xo’jalik yurituvchi sub’ektlar mablag’larining bir qismidan tashkil etiladi.

Kapital zaxirasini tashkil etish zarurati transport xizmatla- riga bo’lgan talab bozorini o’zgarishidan, ijtimoiy ishlab chiqarish va tovarlar muomalasini uzluksizligini ta’minlovchi, davlat­ning barcha tarmoqlarini bonyuvchi transportning o’ziga xos roli- dan kelib chiuadi.

YUk ouimlarining ko’zda tutil magan o’zgarishlari zarar qurishni keltirib chiqarishi mumkin, ularni bartaraf etish uchun uushimcha mablag’larni talab etadi, bu esa kapital zaxirasini zarurligini ko’rsatadi.

Temir yo’l kompaniyasining kapital zaxirasini tashkil etish va undan foydalanish «O’TY» AJning Ustavida belgilangan (SH-bulim, 8- bagщ).

Kompaniada kapital zaxirasi ustav kagshtalining 25 foiz miudo­rida tashkil etiladi. Kompaniyaning kapital zaxirasi ustav kapitati- ning 25 foizga etmaguncha sof foydadan yillik majburiy ajratmalar- dan shakgshanadi. Kapital zaxirasiga yillik ajratmalar kompaniya sof foydasining 5 foizdan kam bulmagan miutsorini tashkil etadi.

Temir yo’l kompaniyasining ochiu aksiyadorlik jamiyatlarida ka­pital zaxirasi OAJning ustavidaxko’zda tutilganidek sof foyda uiso- biga tashkil etiladi. Masalan, «Uzvagonta’mir» OAJning ustavida kapital zaxirasini tashkil etish ko’zda tutilgan. Aksiyador jamiyat tomonidan sof foyda hisobiga ustav kapitalining 15 foiz miudori- da kapital zaxirasi tashkil etiladi. Jamiyat kapital zaxirasiga us- tavda belgilangan miutsorga etmatuncha sof foydaning 5 foiz miutso- rida yillik majburiy ajratmalarni amalga oshiradi.

Kapital zaxirasi ko’zda tutshtmagan zararlarni uogotash, sof foy­dani etmagan uollarida, imtiyozli aksiyalar bo’yicha dividendlarni to’lash uchun mo’ljallangan.

Kapital zaxirasi ochiq aksiyadorlik jamiyatining faoliyatini kengaytirish uchun foydalanilishi mumkin.

Agar kapital zaxirasi tuliu yoki qisman ishlatilgan bulsa, maj­buriy ajratmalar yana amalga oshiriladi.

Kapital zaxirasining summalari buxpshteriya balansining pas- sivida aks ettirshgadi va asosiy kapital (fond) va boshqa fondlar bilan birga kompaniya va korxonalarining o’ziga tegishli mablag’la­rini tashkil etadi.

O’zbekiston Respublikasining 21-son Buxgalteriya hisobining milliy standartiga asosan aksiyador jamiyati tomonidan tashkil etiladigan kapital zaxirasining mavjudligi va uarakati to’g’risi­dagi ma’lumotlarni jamlash uchun korxona maxsus «Kapital zaxira­si» schstini (8532-raham) ochadi.

Kapital zaxirasiga aktivlarni: asosiy vositalar, moddiy boy- liklar, pul mablag’laridan tashuari, qa bauolashda tashkil eti­ladigan inflyasiya zaxirasi ham kiradi.

Asosiy vositalar, moddiy boyliklarni qa bauolash natija­sida qa bauolangan aktivlarning qiymati usadi. SHu usish summa­siga kapital zaxirasi tashkil etiladi va 21 -son BXMSga asosan aktivlarni qa bauolash bo’yicha to’g’rilash sifatida hisobda aks ettiriladi.

Mazkur kapital kelgusi qa bauolash natijasida aktivlarning qiymatini pasayishini uoplashga ishlatiladi.

Kapital zaxirasi mablag’lari zararlarni, qandaydir odatdan tash­uari operatsiyalar bo’yicha kutilayotgan xarajatlarni, uarzlarni hisodan chiqarishni va boshqa maqsadlarni, agar ularni uoplash iloji bulmasa, uoplash manbai sifatida ishlatilishi mumkin.

Kapital zaxirasini tashkil etish bilan bir uatorda O’zbekiston Respublikasi uonunosti uujjatlariga asosan to’lanishi shubhali qarzlar bo’yicha zaxirani tashkil etadi. Uni tashkil etish tarti­bi O’zbekiston Respublikasining qonun xujjatlari bilan tartibga solinadi.

Korxonaning boshqa korxonalar va tashkilotlar xamda aloxida shaxs­lar bilan xisob-kitoblar bo’yicha shubxali xarzlar summasi zaxira xilinadi va «SHubxali xarzlar bo’yicha zaxira» schyotida ajratma xili- nadi (21-son BXMS, 4910-schyot).

SHubxali qarzlar deganda belgilangan muddatda (muddat o’rnatil­magan bulsa - zarur bo’lgan vaxt mobaynida) to’lanmagan korxonaning debitorlik qarzi va tegishli kafolatlar bilan ta’minlanmagan qarzlar tushuniladi.

SHubxali xarzlar bo’yicha zaxira xisobot davrining oxirida debi­torlik xarzlarini inventarizatsiya qilish natijasi asosida kompa­niya boshqaruvining xarorida o’rnatilgan mixdorda tashkil etiladi («O’TY» AJning asosiy faoliyati korxonalarining xisob siyosati to’g’ri­sidagi Nizomning 19-bandi).

Zaxira miqdori aloxida xar bir shubxali xarzlar bo’yicha xarz- dorning moliyaviy xolatidan (gulov x°biliyatiga xarab) va xarzni tulix yoki xisman xoilash extimolidan kelib chixib aniqdanadi.

SHubxali xarz bo’yicha zaxirani tashkil etilgan yildan keyingi yilning oxirigacha bu zaxiraning xaysi bir xismi ishlatshtmasa, ishlatilmagan summa tegishli yilning foyda siga kushiladi (21 -son BXMS, 4910-schyot).

SHubxali xarz bo’yicha zaxiraga ajratmalar davr xarajatlarida Xisobga olinadi va xarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizomning 1- ilovasiga asosan foyda soligini xisoblashda soliq solish bazasiga kushiladi.

«O’TY» AJning moliyaviy zaxirasi - bu ggaydo bulayotgan qo’shimcha xarajatlarni amalga oshirish, vaxtincha moliyaviy xiyinchiliklar- ni bartaraf etish va faoliyat yuritish uchun qulay sharoitlarni ta’­minlash xamda ishlatiladigan temir yo’l kompaniyasining ixtiyori­dagi pul mablag’laridir. Normal va xavfsiz faoliyatni ta’minlash uchun mavjud asosiy vositalarni doimo texnik jixatdan yarokli xolatda sakdash lozim. Buning uchun uz vaxtida ta’mirlash ishlari­ni, shu jumladan kapital ta’mirlashni olib borish zarur.

«O’TY» AJ - katta fondlarni talab xiluvchi tarmoxdir. Kapital ta’mir ishlarini bajarish mavsumiy tusga ega. SHuning uchun kapital ta’mirlash ishlarining xarajatlari kattadir va yil mobaynida bir maromda taxsimlanmagan.

Kapital ta’mirlash bo’yicha xarajatlarni ishlab chiqarish tan­narxiga yoki davr xarajatlariga bir maromda kushish maxsadida kapi­tal ta’mirlash ishlarini amalga oshirish uchun mablag’lar zaxiraga quyi- ladi.

Ishlab chiqarish va muomala xarajatlari xisobiga summalarni zaxiraga quyish tartibi tegishli xonun va boshqa normativ xujjatlar mda Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xara­jatlari nizomiga asosan tartibga solinadi.

Mablag’larni zaxiraga quyish xisobot yilida bajarilishi kerak bo’lgan ta’mirlash ishlarining smeta xiymatidan kelib chixib, xar oyda xiymatining 1/12 mixdorida amalga oshiriladi. SHunday qilib, kelgusi xarajatlar va to’lovlar zaxirasi tashkil etiladi.

Ishlab chiqarishga oid asosiy vositalar bo’yicha kapital ta’mir­lash ishlarini bajarish uchun zaxiraga ajratilayotgan mablag’lar ishlab chiqarish tannarxiga olib boriladi, ma’muriy va ijtimoiy-madaniy soxaga oid asosiy vositalar bo’yicha mablag’lar - davr xarajatlariga olib boriladi.

Maxsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xara­jatlari nizomiga asosan kelgusi xarajatlar va to’lovlar zaxirasiga ajratmalar maxsus moddalarda «boshqa xarajatlar» elementlari bo’yicha xisobga olinadi.

Kapital ta’mirlash ishlarini bajarishning x^axixatdagi xara­jatlari tashkil etilgan kelgusi xarajatlar va to’lovlar zaxirasini kamaytirishga olib boriladi.

Agar xaxixatdagi xarajatlar zaxira qilingan summalardan oshsa, oshgan summa xarajatlar tarkibida aks etgiriladi, ya’ni zaxiraga qo’shimcha xisoblanadi.

Agar xaxixatdagi xarajatlar zaxira xilingan summalardan kam bulsa, oshgan summa stornatsiya xilinishi kerak, ya’ni tannarxga va zaxiralar ga ajratmalar kushilgan xarajatlar zaxiraning ishlatil- magan summasiga kamaytirilishi lozim.