Tema: Yadronin` qurami Mazmuni: Kirisiw I bap Atom yadrolarinin`tiykarg`i qa`siyetleri

μ =eh/m_ec= 9.27*10^-21 Erg/g*s (Bor magnetoni)
Proton magnit momenti baha tárepten yadro magnetoniga teń boliwi kerek:
μ_yad =eh/m_pc=5.05*10^-24 erg/g*s
μ =1836.1 μ_yad 1836,1// г В ' r ya
Biraq protonnin` kutilgen ma`nisinnen 1 μ yadrodan u`lken bolip 2.79 μ ekenligin ko`rsetdi.
Neytron ha`m neytral bo`lekshe boliniwine qaramasdan magnit momentine iye eken.Neytronin` magnit momenti μ<sub>n</sub>=1.91 μyad
Magnit momentiniń belgisi keriligi spin baǵdarına keri jóneliste ekenligin ańlatadı.
Proton hám neytronlar magnit momentleriniń basqasha bolıwlıǵı bul
bóleklerdiń quramalı dúzılıwǵa iye ekenligin kórsetedi.
Proton hám neytronlar magnit momentlerin proton hám neytronlar
oraylarında yalong'och proton (neytron) hám átirapında kriterya bulti bar,
olar bir-birlerine ajıralmas almasınıp turadı dep atalsa túsinikli bo' ladi.
Atomnin` qa`siyetleri
1. Atom orayında oń zaryadlı salmaqli yadro jaylasqan, onıń átirapında Quyash átirapında háreketlenip atırǵan planetalar sıyaqlı keri zaryadlanǵan jeńil elektronlar jabıq orbitalarda háreket etedi. Bul atom dúzilisiniń planetar modeli bolıp tabıladı.
2. Ximiyalıq elementlerdiń D. Mendeleev udayı tákirarlanatuǵın sistemasındaǵı tártip nomeri Z atom yadrosınıń zaryadı sanın ańlatadı hám de atom elektronlar qabıqlarındaǵı elektronlar sanın kórsetedi. Udayı tákirarlanatuǵın sistemada elementler atom massasınıń artıp barıwı menen emes, bálki element zaryadı Zye dıń artpaqtası menen jaylasadı.
3. Atomning oń zaryadı radiusı 10 -14 m tártipte bolǵan kishi kólemde jaylasqan. Atomning oń zaryadlı bul kishi kólem atom yadrosı dep aytıladı.
4. Atomning derlik barlıq massası (99, 95%) atom yadrosında tóplanǵan. Óytkeni yadrodıń “salmaqli” protonlardan hám neytronlardan, elektron qabıq “jeńil” elektronlardan dúzilgenligi bolıp tabıladı (mp=1836 me, mn=1838 me, me=9, 11×10 -31 kg)
5. Atomning ólshemi 10 -10 m tártibinde bolıp tabıladı.
Sonday etip, joqarıda bayanlainganlar boyınsha atom tuwrısında tómendegi tiykarǵı túsiniklerge ıyelew múmkin.
Atom elementtıń eń kishi bóleksi bolıp, elementtiń barlıq ximiyalıq hám fizikaviy ózgesheliklerine iye boladı. Atom oń zaryadlanǵan yadro hám yadrodıń Kulon elektr maydanında elektron qabıqlarda háreketleniwshi keri zaryadlı elektronlardan ibarat. Atomning ólshemi (radiusı ) 10 -8 sm=10 -10 m tártibinde bolıp tabıladı. Atomning derlik barlıq massası (99, 95%) yadroda jaylasqan. Óytkeni yadrodıń salmaqli proton hám neytronlardan shólkemleskenligi bolıp tabıladı.
Elektron qabıqlar bolsa, jeńil elektronlardan dúzilgen (mp=1836, 15 me; mn=1868, 38 meva me=9, 11∙10 -31 kg=9, 11∙10 -28 g=0, 000549 m. a. b.).
Atomning zaryadı onıń júdá kishi kóleminde (ólshemi ~10 -14 m) bolǵan yadrosında tóplanǵan. Yadro zaryadı bolsa +Ze ga teń (Z - elementtiń Mendeleev udayı tákirarlanatuǵın sistemasındaǵı tártip nomeri, yaǵnıy element yadrosı zaryadı sanı ). Atom elektron qabıqlarındaǵı elektronlardıń keri zaryadları jıyındısı yadrodıń oń (+Ze) zaryadına teń. Bunday halda atom neytral dep ataladı. Atom quramalı, turaqlı elektr sisteması bolıp tabıladı. Barlıq ximiyalıq processler atom qabıqlarında elektronlardıń qayta jaylasıwı sebepli júz beredi. Atomning ximiyalıq ózgeshelikleri onıń sırtqı elektron qabıqlar daǵı elektronları menen anıqlanadı. Sırtqı elektronlar yadro menen kúshsiz baylanısqan bolıp tabıladı. Sol sebepli olarǵa qońsılas atomlar sırtqı kobiq elektronlarınıń elektr tásiri úlkenlew boladı. Atom elektron qabıqlarınıń dúzilisi hám ózgeshelikleri atom yadrosı elektr maydanı menen anıqlanadı.
Eń ápiwayı atom vodorod atomi bolıp tabıladı. vodorod atomi yadrosında bir proton hám yadrodıń Kulon elektr maydanında elektron qabıǵında háreketlenip atırǵan bir elektronnan ibarat (4. 6 -suwretke qaralsin). Túrli elementlar atomlarining ólshemi túrlishe boladı. Mısalı, N (vodorod ) atomi ólshemi O (kislorod ) atomi ólsheminen kishi, Na (natriy) atomi ólshemi Cl (xlor) atomi ólsheminen kishi, O (kislorod ) atomio'lchamidan bolsa úlken. Atom ólshemi 10 -10 m tártibinde boladı.
Ion elektr zaryadına iye bolǵan bólek bolıp, atom yamasa molekulanıń elektron joytıwı yamasa qosıp alıwı nátiyjesinde payda boladı. H+, Li++, Be+++ ionlar vodorodsimon ionlar bolıp, +Ze zaryadqa iye bolǵan yadrodan hám bir elektronnan ibarat.