|
I.2 Massa sani,atom yadrosinin` zaryadi ha`m, massasi
Atom yadrosı proton hám neytrondan shólkemleskenligi anıqlańach,
protonlar sanı Z hám neytronlar sanı N birgelikte massa sanı A dep atala
baslandı. Bunda : A m Z+N. Barlıq yadrolıq reaksiyalarda massa sanı
saqlanadı. Bunda nuklonlar yamasa barion sanı saqlanıwı dep da ataladı.
Yadronı belgilewde ximiyalıq belgisi tómendegishe ańlatpalanadı : ^X.
Bunda : X - ximiyalıq belgisi; A - massa sanı ; Z - yadro zaryadı.
Mısalı, 42He, 16 80, 235 92U, bunda geliyning massa sanı - 4, zaryadı - 2,
neytronlari - 2. Kislorodta massa sanı - 16, zaiyadi - 8, neytronlari - 8.
Uranda massa sanı 235, zaryadı - 92, neytronlari - 143 fa.
Massa sanı massa atom birliginde esaplanǵan yadro massasınan -1%
ge shekem parıq etiwi múmkin.
Atom yadrosınıń taǵı zárúrli ózgesheligi zaryad bolıp tabıladı. Yadro zaiyadi
yadronı shólkemlesken bólekler zaryadları jıyındısına teń bo4 lishi kerek.
Yadro proton hám neytronlardan ibarat eken, neytron zaiyadsiz neytral bólek.
Ol halda yadro zaryadı protonlar zaryadları jıyındısına teń boladı. Proton Zaryadı oń muǵdarjihatdan elektron zaryadına teń: e — 1, 6*10_I9 K1.
Khunday etip, tártip nomeri Z bolǵan qandayda bir element atomining yadrosı Ze
zaryadına iye.
Mısalı : 1H — vodorod yadrosı ushın Z = 1, zaryad muǵdarı +e;
4 2He — geliy yadrosı ushın Z = 2, zaryad muǵdarı +2 e;
16 8O — kislorod yadrosı ushın Z = 8, zaryad muǵdarı +8 e;
235 92 U -uran yadrosı ushın Z = 92, zaryad muǵdarı +92 e.
Yadro zaryadı yadroda protonlar sanın xarakterleydi, lekin yadroda
zaryad bólistiriwin anglatmaydi.
Yadro zaryadı yadro daǵı protonlar sanına óz gezeginde atom qabıǵı daǵı
elektron sanına (atom mudamı neytral bolǵanı ushın ) yamasa
Mcndcleyevning elementler udayı tákirarlanatuǵın sisteması daǵı tártip nomerine teń. Yadro zaryadın anıqlawdıń kóplegen usılları ámeldegi:
1. 1913-jılda jańalıq ashılǵan ingliz alımı Mozli nızamına kóre, yadro
zaryadı bul yadro atomi qabıǵınan shıǵıp atırǵan xarakteristik rentgen
nurlar chastotası v tómendegi baylanısıwǵa iye:
Xarakteristik rentgen nurlanıwı atomning ishki (mısalı, K, L, M y a
t.b. ) qabıqlarında ónim boMganbo'sh ocrinlamiyuqori qabıqtaǵı elektronlar
cgallaganda ónim boclar edi. Nurlanıw ceriyalardan ibarat bo6 lib, berilgen
nurlanıw ceriyasi ushın A hám V ózgermeytuǵın koefficiyentler element túrine
baylanıslı cmas. Sonday eken, A hám, V koefficiyentler málim boMsa, xarakteristik rentgen nurlanıw chastotasın ( v ) tájiriybede ólshep, elementtiń tártip
nomeri Z ni anıqlaw múmkin. Atom yadrosınıń zaryadın 1920 -jılda Chadvik qollaǵan usıl menen da anıqlaw múmkin. Bunda a-bóleklerdiń juqa metall japıraqeha (plyonka) lardan shashılıwı ushın Rezerford keltirip shıǵarǵan formuladan paydalaniladi:
Bunda dN - muyesh bagitindag`i fazaliq mu`yesh ishinde shashrag`an α bo`leksheler sani:
N0 –mu`yeshlerdin` da`stlepki sani:
n- ortaliqdin` ko`lem birligindegi yadrolar sani
d-ortaliqdin` qalinlig`i
Berilgen radioaktiv preparat ushın a-bóleklerdiń tezligi 3 málim.
Rezerford tájiriybesi (1. 2. 1) formula járdeminde shashılǵan a-bólekshelerdi
esaplab, sashatuǵın yadro zaryadın tabıw múmkin.
3. Elektr zaryaddıń muǵdarı barlıq yadro processlerde saqlanadı. Buǵan
elektr zaryaddıń saqlanıw nızamı dep ataladı. Soǵan ko6 ra, yadro
reaksiyalar hám dárz ketiwlerinde zaryad balansına kóre anıqlaw múmkin.
Yadro massası. Massa materiallıq obiekttiń eń zárúrli ayrıqshalıqlardan
biri boiib, jismning inersiya, gravitatsiya hám energiya ólshemleri bolıp
xızmet etedi. Yadro massası atom massası birliginde oMchanadi. Ekenin aytıw kerek,
atom neytral jaǵdayda boMadi. Bir massa atom birligi jol menende 12 C
massasınıń 1\12 bólegi alınǵan.
1 m.a.b.= 2 C= = =1.66*10-24 g
Eynshteyn qarawına kóre, massa menen energiya arasındaǵı baylanısıw
nızamına tiykarınan hár qanday M massalı obiektke sol massaǵa uyqas E = me2
energiya hám kerisinshe, E energiyaǵa M d E/s2 teńlik menen ańlatpalanıwshı
massa tuwrı keledi.
1 m. a. b.ga uyqas keliwshi energiya
E=mc2 =1.66*10-24g*9*1020 sm2/ss=14.94*10-4erg=931.5 MeV
Yadro fizikasindavbmassa ha`m energiya eV 9elektrovolt0 larda o`lshenedi:
leV = 4,8*10CGSE = 1,6* 1012erg = 1,6*109 J
yaki
1eV=1.6*:10-19 Kl*l V=1.6*10-19 J
1eV dan u`lken birlikleri keV.MeV.GeV ha`m t/b Bunda:
1 keV = 103 eV;
lM eV = 1 0 6eV;
1 GeV =109 eV.
Salistirmali nazariyasi tiykarinnan massa menen tezlik arasindag`I baylanis
M=
BuyerdaMvaMQ~ 3 tezlik menen háreketqilayotgan vatinchholatdagi
deneler massası.
Kelyativistik mexanikaǵa tiykarınan 9 tezlik menen háreket qılıp atırǵan
jismning tocla energiyası
E=*M0 c2+T (1. 2. 3)
bo' ladi, bunda A^c2 jismning tınısh jaǵday daǵı energiyası, T - onıń kinetik
energiyası.
Ekinshi ta`repden E=MC2= bolg`ani ushin qozg`alisdag`I denenin` kinetikaliq energiyasi:
T= M= –MC2=M0C2(
Yadro fizikasinda ja`ne to`mendegishe formulada isletiledi
E=
Bul formula
P=Mv=
Do'stlaringiz bilan baham: |
