Tema. O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw dizimi ha`m onin` turleri

O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw Wa’zirligi

A`jiniyaz atindag`i No`kis Ma`mleketlik Pedagogikaliq Instituti

Mektepke shekemgi ta`lim kafedrasi

Mektepke shekemgi ta`rbiya pedagogikasi

pa`ninen

1 kurs ushin
T e k s t l e k ts i ya l a r

No`kis 2010

Tema. O`zbekstan Respublikasi xaliq bilimlendiriw dizimi ha`m onin` turleri.
Joba

1.Xaliq bilimlendiriw dizimi haqqinda tusinik

2. Xaliq bilimlendiriw mekemelerinin` turleri.

3. Uzliksiz bilimlendirw dizimi.

4. Xaliq bilimlendiriw diziminde mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeler.
1. Xaliq bilimlendiriw dizim degende aniq maqsetti ko`zlep jaslarg`a ta`lim-ta`rbiya beretug`in mekemeler tusiniledi.

Ha`r bir ma`mleket xiliq bilimlendiriw diziminin` rawajlaniwi usi ma`mlekette islep shig`ariw kushlerinin`, islep shig`ariw qatnaslarinin` rawajlaniwina ha`m ja`miyet rawajlaniwina ta`sir etetug`in ja`miyetlik, ekonomikaliq ma`selelerge ha`m milliy o`zgeshelikke baylanisli boladi.

Ma`mleketimiz g`a`rezsizlikke eriskennen keyin xaliq bilimlendiriwin rawajlandiriw ma`selelerine, jetik qa`niyge kadrlar tayyarlawg`a ulken itibar berilmekte. O`zbekstan Konstitutsiyasi ha`m huqimet qararlarina tiykarlang`an ha`lda ha`zirgi waqitta xaliq bilimlendiriwinin` to`mendegi printsipleri qarar tabadi. O`zbekstan puqaralarinin` millletinen, dininen, jinsinan, ja`miyetlik a`whalina qaramastan ta`lim aliwg`a ten` huqiqlilig`i printsipi. Bul printsip demokratik ruhinan derek beredi.

Ha`mme mektep jasindag`i jaslar ushin bilim aliw ma`jburiy ekenligi printsipi. Bul printsip jaslarimizdi mag`liwmatli boliwi, zaman talabina juwap beretug`in ilimiy bilimlerdi iyelew, o`mirde o`z ornin taba aliwlari haqqinda ma`mleketimiz g`amhorlig`inan derek beredi.

Barliq ta`lim mekemeleri ma`mleket ha`m ja`miyetlik o`zgeshelikke iye ekenligi printsipi. Bul O`zbekstandag`i barliq ta`lim-ta`rbiya mekemeleri ma`mleket ixtiyarinda ekenligin, bul sho`lkemlerdi ma`mleket pul menen ta`miyinlewin ko`zde tutadi. Ta`lim-ta`rbiya mekemelerinin` iskerligi ma`mleket ta`repinen basqarilip bariladi. Usi siyaqli tadbirler ma`mleketti xaliq ta`limi haqqindag`i siyasatin a`melge asiriw, oqiw-reje ha`m da`sturlerin bir putin boliwin ta`miyinlew imkaniyatin beredi.

Qaysi tilde oqitiw ata-analardin` qa`lewine baylanislig`i printsipi. O`z perzentin qaysi tilde oqitiw erkinligi ma`mleketimizdin` internatsializm, insansuwiwshilik siyasatinin` jarqin ulgisi. O`zbekstanda jasap atirg`an ha`r bir millet ag`zasi qa`legen tilde balalardi oqitiw huquqina iye. O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasinin` 4 stat`yasinda Respublikada ma`mleket tili o`zbek tili dep belgilengen. Biraq bug`an qaramay, Respublika territoriyasinda jasap atirg`an basqa haliqlarg`a hurmet penen qaraw, usi tillerdin` rawajlaniwina sharayat jaratip beriw ko`zde tutilg`an.

Ta`limnin` biypullig`i printsipi. Konstitutsiyada Respublikamizdin` ha`r bir puqarasinin` biypul ta`lim aliw huqiqi, ta`limnin` ma`mleket qarawinda ekenlegi qa`pillengen. Ta`limnin` barliq turleri biypul boliwi ma`mleketimizde ja`ne basqa qatar materialliq sharalar menen kollap quwatlanip kelinbekte.Ma`selen, ayirim kem ta`miyinlengen oqiwshilardi ma`mleketin` o`zi ta`miyinlewi, talabalardi stipendiya menen ta`miyinlewi ha`m olarg`a basqa materialliq ja`rdemler ko`rsetiliwi siyaqli Respublikada xaliq bilimlendiriwin rawajlandiriwg`a ta`sir etetug`in faktorlardan esaplanadi. Ha`zir ko`pshilik ta`lim-ta`rbiya mekemelerinde balalar ma`mleket esabinan ta`rbiyalanip kelinbekte.

Oqiwshilardi ha`r ta`repleme kamal taptiriw, olardi qarawsiz qalmasliqlari ushin materialliq deregi imkan beretug`in mekteplerde kuni uzaytirilg`an toparlar duzilgen, jetim balalar ushin balalar uyleri, mektep-internatlar sho`lkemlestirilgen.

Ta`limnin` ilimiylik ha`m dun`yaliq printsipi. Bilimlerdin` ilimiy o`zgesheligine iye boliwi ha`m bul pa`n ha`m texnika jetiskenliklerin esabqa alg`an halda ba`rhama o`zgerib, jan`alanip bariwi ilimiylik printsipi delinedi. O`zbekstan territoriyasinda barliq ta`lim mekemelerinde dun`yaliq bilimler beriledi. Bul printsipke so`zsiz a`mel qiliw balalarg`a beriletug`in bilimler mazmuni waqti-waqti menen qaytadan ko`rip, o`zgertilip turiwdi talap etedi.

2. O`zbekstan Respublikasinin` G`BilimlendiriwG` haqqindag`i Nizami (1997j 29 avgust) G`Ta`lim turleriG` haqqindag`i 10 stat`yasinda sonday delingen.

G`O`zbekstan Respublikasinda ta`lim to`mendegi turlerde a`melge asiriladi

-mektepke shekemgi ta`rbiya,

-uliwma orta ta`lim,

-orta arnawla, ka`sip-o`ner ta`limi,

-joqari ta`lim,

-joqari oqiw orninan keyingi ta`lim,

-kadrlar bilimin asiriw ha`m qayta tayarlaw,

-mektepten tisqari ta`limG`.

Mektepke shekemgi ta`rbiya.

Xaliq bilimlendiriw diziminde birinshi basqish-mektepke shekemgi ta`rbiya. Onin` tiykarg`i waziypasi balalardi salamat ha`m jetik qilip ta`rbiyalaw, olardi mektepke ha`m pedagogikaliq, ha`m psixologiyaliq ta`rbiyalawdan, olardin` jeke qa`biletlerin rawajlandiriwdan ibarat. Bul ta`lim 6-7 jasqa shekem shan`arak, balalar baqshasinda ha`m basqa ta`lim mekemelerinde alip bariladi.

Baslawish ta`lim (I-IV klass).

Uliwma mektep ta`liminde baslawash mekteptin` a`hmiyeti za`rur. Sebebi baslawish mektep uliwma orta ta`lim aliw ushin za`rur bolg`an bilim, oqiw ko`nlikpeleri menen qurallantiradi.

Uliwma orta ta`lim mektepleri (V_IX klass). Uliwma orta ta`lim mektepleri orta mag`liwmat aliwin ta`miyinleydi. Zamanagoy bilimler beredi. Balalardin` pikirlew qa`biletin o`stirip, alg`an teoriyaliq bilimlerin a`melde qollawg`a uyretiledi. Bul bolsa o`z na`wbetinde ka`sip tan`lawg`a bag`darlaydi, bir ka`sipti iyelew imkaniyatin beredi.

Orta arnawli ka`sip-o`ner ta`limi.

O`zbekstan Respublikasinda ka`sip-o`ner ta`liminin` tiykarg`i maqseti jaslardi miynet ha`m ka`sip ko`nlikpelerine uyretiw, isshi kadrlar tayarlaw, olardin` uqiplilig`in asiriw ha`m qayta tayarliqtan o`tkiziw. o`ner-texnika ta`limi, uqipli isshiler tayarlaw Respublikamizdin` orta arnawli ka`sip-o`ner ta`limi oqiw orinlari, oqiw islep shig`ariw, oqiw kurs ka`rxanalari, oraylari ha`m basqa islep shig`ariw menen baylanisli bolg`an oqiw mekemelerinde a`melge asiriladi. O`zbekstanda xaliq xajalig`i ushin uqipli ka`niygeler tayarlap beriwdeo`ner-texnika bilim orinlari ulken a`hmiyetke iye.

Joqari ta`lim.

Xaliq bilimlendiriw diziminde za`rur orin iyelep, ja`miyetlik ha`m ilimiy rawajlaniwdi belgilep beredi. Xaliq xojalig`i ha`m ma`deniyattin` turli tarawlarin jetik joqari mag`liwmatli qa`niygeler menen ta`miyinleydi. Respublikada joqari ta`lim o`z ishine universitetlardi, pedagogika, awil-xojalig`i, meditsina, ekonomika, yuridika, politexnika ha`m basqa institutlardi qamrap aladi. Universitetler jetekshi bilim orinlarinan bolip olar ta`biiy-matematikaliq ha`m ja`miyetlik qa`niygeler boyinsha jetik kadrlar tayarlaydi.

Joqari oqiw orninan keyingi ta`lim. Institut, universitetler ushin joqari da`rejeli ilimiy kadrlar tayarlawdi na`zerde tutadi. Bul aspirantura, doktorantura arqali a`melge asiriladi. Aspiranturaga joqari mag`liwmatli, ilimiy-izertlew islerine say shaxslar imtixan tapsirip, tan`law tiykarinda qabul qilinadi.

Dissertatsiya qrag`awinan keyin bunday shaxsga pa`n kandidati ilimiy da`rejesi beriledi. O`z tarawinda teren` izleniwler alip barg`an, monografiyalar jazg`an ha`m doktorliq dissertatsiyasin qarg`ag`an shaxsg`a pa`n doktori ilimiy da`rejesi beriledi.

Mektepten tisqari ta`lim. O`zbekstan Respublikasi ta`lim haqqindag`i nizamnin` 10 stat`yasina tiykarlang`an balalar ha`m o`spirimlerdin` talaplarin, tileklerin toliq a`melge asiriw, olardin` bos waqitlarin mazmunli sho`lkemlestiriw maqsetinde ma`mleket mekemeleri, turli mulk formalarina iye bolg`an karxanalarYu ja`ma`a`t sho`lkemleri ilimiy-ba`diiy, ilimiy-ta`biiy, texnik, sport ha`m basqa bag`dardag`i mektepten tisqari ta`lim mekemelir sho`lkemlestiriwi mumkin.

Mektepten tisqari mekemelerdin` tiykarg`i waziypasi mektep penen birgelikte mektep jasindag`i balalardi bos waqtin mazmunli sho`lkemlestiriw, olardin` qa`lewlerine qarap turli do`gerek islerine tartiw, qa`biletlerin rawajlandiriw ha`m alg`an byuilimlerin a`melde qollawg`a uyretiwden ibarat. Ha`zirgi O`zbekstan territoriyasinda xizmet ko`rsetip atirg`an mekteptentisqari mekemeler to`mendegiler.

-oqiwshilar saraylari ha`m uyleri,

-jas texnikler stantsiyasi,

-jas ta`biyattaniwshilar stantsiyasi,

-jas turistler stantsiyasi ha`m bazalari.

3. Xaliq bilimlendiriw dizimi dep belgili ma`mleketler ishki ha`m sirtqi rawajlaniwina klassifikatsiya beriwshi ha`mde belgili bir qag`iydalar tiykarinda sho`lkemlestirilgenbarliq ta`lim-ta`rbiya mekemelerinin` tizimine aytiladi.

O`zbekstanda xaliq bilimlendiriw dizimi respublikanin` ja`miyetlik-ekonomikaliq ha`m ma`deniy rawajlaniwinin` ustem tarawi esaplanadi. Xaliq bilimlendiriw dizimi O`zbekstan Respublikasi Konstitutsiyasi ha`m O`zbekstan Respublikasi ma`mleket g`a`rezsizligi tiykarlari haqqindag`i Nizamg`a muwapiq sho`lkemlestiriledi ha`m baqlanip bariladi. Respublikamizdin` konstitutsiyasinda 18 ha`m 41 stat`yalarinda ko`rsetilgenindey barliq puharalar jinsi, milleti, tili, dini, ja`miyetlik kelib shig`iwi, siyiniwi, shaxsi ha`m ja`miyetlik da`rejesine qaramay bilim aliw huqiqina iye. Sonday aq, puharalardin` biypul uliwma ta`lim aliwi ma`mleket ta`repinen kafalatlanadi. Bul huqiq ilim aliwdin` ha`mme turleri biypullig`i, jaslarg`a uliwma ma`jburiy orta ta`lim beriwdi a`melge asiriwdi oqitiwdi o`mir, o`nimli miynet penen baylanistiriw tiykarinda rawajlandiriw negizinde usiniladi.

G`BilimlendiriwG` haqqindag`i Nizamda xaliq ta`limi dizimi duzilisinin` bir qansha jan`a qag`iydalari en`gizilgen.

1. Ta`lim ha`m ta`rbiyanin` insansuwiwshiligi ha`mde demokratiyalig`i.

2. Ta`lim diziminin` uzliksizligi ha`m izbe-izligi.

3. Ma`mleket ta`lim diziminin` ilimiyligi ha`m dun`yalig`i.

4. Ta`limde uliwmainsaniy ha`m milliy-ruwhiy qadiriyatlardin` ustemligi.

5. Ma`mleket ta`lim standartlari qag`iydasinda ha`mmenin` ta`lim aliwi ushin imkaniyat jaratilg`anlig`i.

6. Tayansh ta`limnin` ma`jburiyligi.

7. Ta`lim ruwhiy ha`m fizikaliq ta`rbiya da`sturlerin tan`lawg`a bir oqiw reje ha`m da`sturlerdi tasdiyiqlaydi.

8. Bilimlilik ha`m talanti xoshametlew.

9. Ta`lim mekemelerinde shet tillerdi uyreniw, din tariyxi ha`m dun`ya ma`deniyati tarawinda bilim aliw ushin sharayatlar jaratiw.

10. Ta`lim mekemelerinin` siyasiy partiyalar ha`m ja`miyetlik-siyasiy ha`reketlerdin` ta`sirinen shette boliw.

11. Ta`rbiyalaniwshilar ha`m ta`lim aliwshilardi hurmetlew.

12. Pedagog shaxsin, onin` ja`miyetlik da`rejesin hurmetlew.

13. A`meldegi nizamlar shen`berinde mulkchiliktin` ten` huqiqlilig`i, olardin` g`a`rezsizligi, ta`lim mekemesi g`a`rezsiz yuridik shaxs bolip, nizamlarda belgilengen ta`rtipte duziledi.
4. Ma`mleketimizde balalardin` ja`miyetlik ta`rbiyasi mektepke shekemgi jastan baslanadi. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri xaliq bilimlendiriw diziminin` birinshi buwini esaplanadi. Bul mekemeler shan`araq penen bekkem qatnasta balalardi ha`r ta`repleme ta`rbiyalaw ha`m rawajlandiriwdi ha`mde olardi mektepte oqiwg`a tayarlawda a`melge asiradi.

Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerdin` tiykarg`i tipi yasli-baqsha bolip, onda balalar eki ayliqtan baslap mektepke baraman degenshe ta`rbiyalanadi. Yasli-baqsha mekemelerinde balalar jas da`wirlerine say turde jas toparlarg`a bo`lingen

-Bo`beklik jastagi bolalardin` birinshi topari- 2-3 ayliqtan baslap 1 jasqa shekem,

-Bo`beklik jastag`i balalardin` ekinshi topari-1 jastan 2 jasqa shekem,

-Birinshi kishi topar- 2 jastan 3 jasqa shekem,

-Ekinshi kishi topar - 3jastan 4 jasqa shekem,

-Orta topar - 4jastan 5 jasqa shekem,

-Ulken topar- 5 jastan 6 jasqa shekem,

-Mektepke tayarlaw topari - 6 jastan 7 jasqa shekem bolg`an balalar ta`rbiyalanadi.

Ma`mleketimizde yasli-baqsha mekemelerinen tisqari ayriqsha mektepke shekemgi mekemeler bo`beklik jastag`i (2 ayliqtan 3 jasqa shekem) balalar ta`rbiyalanip atirg`an yasliler ha`m mektepke shekemgi balalar ushin balalar baqshalari bar.

Tildin` rawajlaniwinda kemshilikler bolg`an balalar ushin mektepke shekemgi ta`rbiya mekemelerinde logopediyaliq toparlar duziledi. Mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri 9-12 saat isleydi. Ush smenada isleytug`in korxanalar qasinda balalar tuni kun ta`rbiyalanatug`in mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeleri sho`lkemlestiriledi. Balalar bul jerde putin is ha`ptesi dawaminda jasaydi.

Den sawlig`i joq bolg`an balalar ushin sanatoriyali balalar baqshalari bar. Sanatoriyali balalar baqshalarinin` tiykarg`i waziypasi salamatlastiriwdan ibarat. Bul jerde balalar uzaq waqit ashiq hawada boladi, kusheytirilgen awqat jeydi, ha`miyshe vrach baqlawinda boladi. Ulken emlew profilaktika isleri menen birge balalar ha`r ta`repleme rawajlandiriladi. Bunday tiptegi balalar baqshasi ya qala sirtinda, ya onin` jasil zonasinda jaylastiriladi.

Esitiwinde, ko`riwinde, tilinde, aqliy rawajlaniwinda, tayansh-ha`reket apparatinda kemshilikler bolg`an balalar ushin arnawli mektepke shekemgi ta`rbiya mekemeli bar. Olarda oqiw ta`rbiya isleri arnawli da`stur ha`m metodika tiykarinda ta`rbiyalaniwshilardin` o`zgesheliklerin esapqa alip bariladi ha`m rawajlaniwindag`i kemshiliklerin duzetiwge qaratilg`an boladi. Balalar arnawli mekteplerde oqiwg`a tayarliq ko`redi.

Balalar uyi ha`m mektepke shekemgi ta`rbiya balalar uyi arnawli tiptegi mekemeler bolip, olar jetim balalar yaki shan`araqta ta`rbiyalaniwi turli sebeplerge ko`re qiyin bolip qalg`an balalardi ta`rbiyalawg`a mo`lsherlengen. Balalar uylerinde balalar tuwilg`aninan 3 jasqa shekem, mektepke shekem ta`rbiya balalar uylerinde 3 jastan 6-7 jasqa shekem ta`rbiyalanadi. Bunday balalar haqqinda g`amxorliq qiliw ma`mleket putinley o`z qarawina aladi.

Tayanish tusinikler. printsip, mektepke shekemgi ta`rbiya, pa`n-texnika, ta`lim, u`zliksiz ta`lim, xaliq bilmlendiriw tizimi, yasli-baqsha, sanatoriyali baqshalar, mektep-internatlar.